Գրիգոր Պըլտեանի «Յակոբներ»ը

Գրիգոր Պըլտեանի «Յակոբներ» հատորը լոյս տեսած է 2019ին, Երեւանի «Զանգակ» հրատարակչատունէն: Երբ երկա՜ր ոդիսականէ մը ետք գիրքը հասաւ ինծի, օրացոյցը կը նշէր 2022: Ուրեմն, Պըլտեանի «Գիշերադարձ» անունը կրող պատումներու շարքին պատկանող «Յակոբներ»ը վերջերս կարդացի:
Այս գրութիւնը չի յաւակնիր ամբողջական եւ խոր ուսումնասիրութիւն մը ըլլալու, այլ արդիւնքն է ընթերցողի խանդավառութիւնը ուրիշներու փոխանցելու փափաքին:
Պիտի փորձեմ ամփոփ ձեւով ներկայացնել «Յակոբներ»ուն առանցքը կազմող տարբեր ճիւղաւորումներ, յուսալով, որ կարդացողին հետաքրքրութիւնը կը սրի ու ան գրախանութ կը վազէ՝ փնտռելու եւ գնելու գիրքը:
Նախ՝ ինչո՞ւ յոգնակին. Քանի որ գրողին նկարագրած թաղին մէջ բազմաթիւ Յակոբներ գոյութիւն ունեցած են. Կապոյտ Յակոբ, Կանանչ Յակոբ, Կարմիր Յակոբ, Սեւ Յակոբ, Կարճ Յակոբ, Էշ Յակոբ, Քէօռ Յակոբ, Դեղին Յակոբ… եւ ուրիշներ: Խաղային (ludique-playful) գիծ մը ունի ուրեմն այս գործը: Ընթերցողը ժպիտով կը սպասէ նոր Յակոբի մը յայտնումին:
Վէպի ընթացքին կը հասկնանք, թէ ինչո՛ւ իւրաքանչիւր Յակոբ ստացեր է իր մակդիրը: Կապոյտ Յակոբը ջի՜նջ, կապոյտ աչքեր ունէր. Կարմիր Յակոբը համայնավար էր. Դեղին Յակոբը խարտեաշ էր. Սեւ Յակոբը ածուխ կը ծախէր. Կանանչ Յակոբը պարտիզպան էր…
Ամէն մէկ Յակոբ իր պատմութիւնը ունի. բնականաբար, անկարելի է անդրադառնալ իւրաքանչիւրին: Բաւականանամ երեք հիմնական Յակոբները ծանօթացնելով ձեզի. Կապոյտը, Կանանչը եւ Դեղինը:
Վէպը կը սկսի, երբ գրողը կ’անդրադառնայ, որ կորսնցուցած է Կապոյտ Յակոբին հոգեհանգիստին մանրամասնութիւնները ունեցող կտրօնը:
Բայց… ո՞վ է գրողը: Պըլտեան ստեղծած է «դուն» մը, որուն կը դիմէ գրելու արարքի երկու մակարդակ մէջտեղ բերելով: Այսինքն, կայ անշուշտ Յակոբներ գործին հեղինակը, բայց կա՛յ նաեւ իր գրող հերոսը, որ իր երկեակն է. «թերեւս շատոնց կորսուեր էր այդ կտրօնը: Հաներ էիր Պէյրութէն հասած թերթերու տրցակէն, մկրատեր, մէկդի դրեր. հետագային չէիր գտեր հետքը»: Այս երկրորդ դէմք ունեցող գրողը քրոնիկագիր է եւ հետախոյզ: Ինչպէս իր քանի մը այլ գործերուն մէջ, որոնք կենսագրական որոշ իրականութիւններ կը կրեն, այս մէկուն մէջ եւս անանուն երիտասարդը վերադարձած է Փարիզէն, ուր կ՛ուսանէր: Վերագտած է իր դերձակուհի մայրը եւ թաղեցիները: Կը հարցուփորձէ զանոնք, հասկնալու համար Կապոյտ Յակոբին եւ անոր նմաններուն անցեալը: Յատկանշական է, որ մօր մտերմութեան մէջ եղող զաւակը եւ ինքզինքին ամէնէն մօտիկ եղողը Ա. դէմքի կը դիմէ. ուրեմն, այս գործին մէջ կան ձայներու այլազան հարթակներ:
Գրողը տարբեր միջոցներով կը վերակենդանացնէ դէպքերը: Նախ՝ կայ բերանացի պատումը, որ իրեն կը հասնի տարբեր անձերէ՝ մօրմէն, հօրքուրէն, Կապոյտ Յակոբին աղջիկէն՝ Աննայէն ու կնոջմէն՝ Վերոնէն, Կանանչ Յակոբէն եւ ուրիշներէ:
Ետքը կու գան առած նոթերը, որոնք դիմացինին ըսածներու կողքին, կ՛ընդգրկեն նաեւ ի՛ր տպաւորութիւնները շրջապատէն եւ արտացոլումն են ի՛ր վախերուն, կասկածներուն եւ երեւակայած կարելիութիւններուն: Ու կա՛յ նաեւ լուսանկարչական մեքենան, որ ձեւով մը՝ երրորդ «գրող»ն է, քանի որ՝ երբ երկրորդ դէմքով գրողը զայն տունը կը մոռնայ, կարծես անդամահատուած է: Չմոռնանք, որ «Սեմեր»ուն եւ այլ գործերու մէջլուսանկարները մեծ դեր կը խաղան ու թէ՛ կը քարացնեն անցեալը, թէ՛ բազմաթիւ անյայտներ կը «բանան» դիտողի հորիզոնին:
Վերադառնալով երկրորդ դէմքով գրողին, ըսենք, որ ան նախ կը հարցաքննէ մայրը, որ կը զարմանայ. «ուրկէ՞ միտքդ էկաւ կենէ…». քիչ ետք կ՛ըսէ, թէ Կապոյտ Յակոբը «կարեւոր մէկը չէր… իշտէ ասա՜նկ ոտքի կոխան, ինքն ալ խլխլան, վրայէն քալէիր կանցնէիր… եանի քիլիմի հազար տեսակը կայ, պինդն ալ, թլթլիկն ալ, աս կապոյտին ալ մէկ թելը պակաս էր»:
Աւելի ուշ, երբ այցելէ իր նախակրթարանի տնօրէնին ու հարցնէ Կապոյտ Յակոբին մասին, ան պիտի պատմէ Ցեղասպանութենէն ազատած որբին մասին, որ Հալէպի որբանոցէն հասած է Պէյրութ եւ Կարնոյ հայրենակցական միութեան միջոցով ապաստան ստացած: Տնօրէնն ալ կը հաստատէ, թէ Կապոյտ Յակոբ գլխէն «զարնուած» է, բայց մանաւանդ՝ ոչինչ կը յիշէ ընտանիքին եւ իրեն պատահածներէն. ոչինչ կը յիշէ, կամ… չ՛ուզեր յիշել:
Վէպը լաբիւրինթոս մըն է: Քրոնիկագիր-հետախոյզը պիտի անցնի հազար ու մէկ ճամբաներէ. պիտի հանդիպի բազմաթիւ խոչընդոտներու. ետ պիտի գայ. նորէն պիտի փորձէ. տարբեր անձերու պրիսմակէն պիտի դիտէ նո՛յն դէպքը. տարբեր անկիւններէն պիտի մօտենայ նո՛յն անձին: Այս ամբողջը՝ բացայայտելու համար գաղտնիք մը, կամ՝ գաղտնիքներ:
Հետաքրքրականը այն է, որ ընթերցողը անմասն չի մնար ճշմարտութեան այս փնտռտուքէն: Վէպը գլուխկոտրուկի (puzzle) նման տարածուած է անոր դիմաց եւ ան պէտք է տարբեր կտորները քով-քովի բերելով, ագուցելով՝ ստեղծէ եւ ստանայ ընդհանուր, հսկայական պատկեր մը:
Հոս ունինք վաշխառու պարոն Հայկին տիպարը. թաղեցիներու ատելութեան առարկան է ան. կ՛ըսեն, թէ իր հարստութիւնը դիզած է տարագրութեան ճամբուն վրայ ինկած հայրենակիցները թաղելու ընթացքին՝ անոնց ոսկեղէնները կողոպտելով եւ աւարը «մութասարրիֆ»ին (պետական պաշտօնեայ) հետ կիսելով: Կ՛ըսեն, թէ… զոյգ մը կապոյտ աչքեր տեսած են զինք դժխեմ այդ արարքին վրայ:
Հոն կայ Աննան՝ Կապոյտ Յակոբին աղջիկը, որ աշխատած է նո՛յն այդ պարոն Հայկին համար ու կը մերժէ մարդոց «բամբասանք»ը, որովհետեւ պարոն Հայկ միշտ լաւ վարուած է հետը, Կապոյտ Յակոբին հետ ալ…
Բայց կայ նաեւ Վերոնը, Կապոյտ Յակոբին կինը, ինքն ալ՝ որբ. Վերոն չի կրնար զսպել ատելութեան զգացումը Հայկ աղային հանդէպ, երբ կը պոռայ Աննային երեսն ի վեր. «իմ Ակոբ տեսուկ ի… հա՛, տեսուկ ի… իդիկ անօրէն տաճկի շուն…»:
Ուրեմն, ինչպէս պարագան է Պըլտեանի միւս գործերուն՝ ընթերցողը չի մնար կրաւորական դիրքի վրայ. ան կը համախմբէ պատումի իրարմէ անջատ մասերը, գործօն ազդեցութիւն կ՛ունենայ վէպին վրայ եւ անոր գոյութիւնը կը հաստատէ իր ընկալումին ընդմէջէն:
Հիմա գանք Կանանչ Յակոբին, որուն պարտէզը նկարագրող էջերը գեղագիտական վայելքի աղբիւր են: Երբ Կանանչ Յակոբ կը բռնէ ընկերոջ՝ Դեղին Յակոբին տղուն ուշադիր նայուածքը իր ծաղիկներուն՝ կը սկսի բացատրութիւններ տալ. «գիտե՞ս ինչ է սիկը, չե՛ս գիտեր, հողին է՛ն յարգին, է՛ն թանկագինը, հապա՜. նայէ՛, աս մէկուն տակը գարնան սկիզբէն լեղակ պիտի թափես, լեղակի կապոյտ ջուր լեցնես, որ ծաղիկները «լրջանան» կ՛ըսէր ողորմած հոգի մայրիկս, այսինքն՝ կապուտնան, եթէ ոչ աղտոտ ճերմակի պէս են, ասոր դրախտավարդ կ՛ըսեն, աս մէկը նարդոսն է, դամասկավարդ ալ կ՛ըսեն, շատ հոտուն է, միայն շատ նազիկ, շփացած օրիորդի կը նմանի, օրիորդ Ալիսը, օրիորդ Թագուհին կը յիշե՞ս, բարակ-երկար, չե՞ս յիշեր, ես ալ կը կարծէի աս թաղին պատմութիւնը գրող կ՛ըլլաս»: Կանանչ Յակոբ օղի խմել կ՛առաջարկէ «պապուն հոգուն համար» ու կը սկսի խօսիլ ազգէն, առաջնորդարանէն, խմբագիրներէն, պարոն Հայկէն: Կանաչութեան մէջ՝ ան կը յիշէ անապատը, Մեսքենէն, թէ ինչպէս բաժնուած էր մօրմէն ու քրոջմէն եւ աշխատած՝ պետեւիի մը քով: Ընթերցողը կը հասկնայ, որ Կանանչ ու Դեղին Յակոբները, ճակատագրի ինչ-ինչ տնօրինումով կապուած եղած են իրարու եւ անհաւատալի դրուագ մը ապրած են անապատի աւազներուն վրայ. «մէկը չպիտի հաւատայ՝ ինչ փորձանքներ անցեր են գլուխէս», պիտի ըսէ Կանանչ Յակոբ. «մէկը չպիտի հաւատայ՝ ինչ եղաւ մեզի. աշխարհը կը դառնայ, մենք ալ՝ հետը. եղածները ո՞վ կը յիշէ. տես արդէն դուն չես գիտեր, գաղափար չունիս պապայիդ պատմութենէն. ականջդ մէյ մը հոս է, մէյ մը դուրսը. դեռ ուրիշներ կան՝ մեր ճիւերո՜ւն կ՛ըսեն»:
Բայց «գիտնալու» համար չէ՞, որ հետախոյզ զաւակը «Յակոբներու ամբողջ տոհմը» կ՛ուզէ խօսեցնել եւ հօրը՝ Դեղին Յակոբին պատմութիւնը ի՛րը ընել, ինքնութեան հասնելու ճիգով: Վէպի վերջին տողերուն մէջ առաջին էջի կտրօնը կը վերայայտնուի, ու մինչ սկիզբը պարզ հոգեհանգիստի մը մանրամասնութիւնները տուող թուղթի կտոր մըն էր, վերջաւորութեան՝ կը վերածուի մահէն ծնունդ եւ գիտակցութիւն տանող մտածումի. «Էականը դէպքն էր, այն ոչինչ մտածումը՝ որ կորսուած կտրօնի մը պէս քու թաքուն պատմութիւնդ կը յարուցանէր, ատով կ՛երեւէր ու կ՛անհետանար»:
«Հա՞րդ… ըխ անգամ չէսեց. Չէր ի կիտէ եբ բաժնուեր է մամայէն, ես ըլ չճանչեցի առջի հեղ, բերանը բանար կ՛էսես արաբ կ՛լմանի… պետեւի մը պայեր է… (բարբառ)»: Հօրքուրն է պատմողը: Ան եւս կը հաստատէ Դեղինին պետեւիի մը մօտ աշխատիլը, բայց իր պատմածէն կը բացուին նոր ծալքեր: Ինչո՞ւ միշտ լուռ էր Դեղին Յակոբ. ինչո՞ւ բարկացոտ էր եւ երբեմն նոյնիսկ դանակը կը հանէր…
Պատասխանը թերեւս Կանանչ Յակոբը ունի: Ան գաղտնիք մը կը բացայայտէ գրողին հօր մասին. անասելի գաղտնիք մը, որ կը ցնցէ Դեղին Յակոբին տղան: «Ասանկ բաներ չեն պատմուիր, որքան նկարագրես, պահուըտիս նկարագրածիդ ետին, դուն քեզ չես կրնար խաբել, քանի ամօթ է, ամօթը ի՞նչ է, ամէն ինչ գիտնալ ուզելուն յանցանքը, ամէն բան չկարենալ պահելուն մեղքը, մանաւանդ՝ բաներուն վրայ անուններ դնելու եւ ատոնցմով իսկ զանոնք զեղչելու հոյակապ անպատկառութիւնը»:
Ճի՛շդ հոս կը գտնուի Գ.Պըլտեանի գործերը իրարու կապող հասարակաց գիծը, որ կը շեշտէ հիմնակա՛ն իրականութիւն մը: Աղէտը կարելի չէ պատմել, խօսիլ:
«…Նշաններու պէս բառերը քով քովի պատմութիւն մը կը յօրինեն, գործողութեան կը դաւեն, կը դաւաճանեն, երբ անոր տեղը կը գրաւեն. ուստի՝ կը նենգագործեն, որովհետեւ միայն անոր տեղը կ՛առնեն, որպէսզի ջնջեն ապրուածին սոսկալի այրուածքը, չքացնեն ատոր հետքը, հերքեն հետքին հետքը անգամ, իրենք ալ եղեռնագործ»: Դեղինին տղան կը փորձէ հասկնալ, «բռնել», իւրացնել հօրը անցեալը, բայց… չի կրնար: Աղէտը «կտրած» է լեզուն, Իրաւին հասնող միջոցը. «հոն խարսխուեր է լռութիւնը»:
Յակոբներուն մէջ բացառիկ էջեր կան Զատկուայ պատրաստութիւնները նկարագրող. Ոտնլուայէն մինչեւ Աւագ Ուրբաթ, մինչեւ չէօրէկի պատրաստութիւն, մինչեւ Զատիկ ու մեռելոց՝ ընթերցողը կը հետեւի թաղեցիներու սովորութիւններուն, տնօրհնէքի արարողութեան: Մեռելոցի օրը, հօրը գերեզմանին այցելութենէն վերադարձին՝ զաւակը կը դիտէ անոր դիմանկարը: Իրեն կը թուի, թէ սուտ է ան: Լուսանկար մը չի՛ կրնար փոխանցել մարդոց ապրածը: Իսկ լուսանկարիչը իր վերհպումներով (retouches) կը փոխէ իրականութիւնը, կ՛աղաւաղէ բնականը:
Այսպէս՝ տարագրութեան ու կոտորածներու պատումը նոյն ճակատագիրը ունի քան՝ պատկեր մը: Հետախոյզը, որ ամբողջ վէպի ընթացքին հետեւած է հետքերու, կ՛անդրադառնայ, որ անոնք ալ պատկեր են եւ «պատկերը առանց մարդուն» կը վերադառնայ վերը յիշուած լռութեան: Պատմողն ու լուսանկարողը կը փորձեն փոխանցել բան մը, բայց կը մնան թարգմանիչի դերին մէջ: Ի դէպ, վէպին ամբողջ տեւողութեան Ա. դէմքով գրող զաւակը «կ՛աշխատի» թարգմանութեան մը վրայ. ամէն անգամ, որ առիթը ունի՝ կը նստի գրասեղանին դիմաց ու թարգմանական աշխատանք կը կատարէ: «Սոսկալի է թարգմանելը, հեշտալից նաեւ երբեմն: Իսկ ի՞նչ է մտածելը եթէ մտածել չէ անոնց կամ մտածել է միա՛յն անոնց, որ չկան կամ կա՛ն տիրապէս, նոյնն է, զիս դարձնելով անազատ. իսկ եթէ չմտածես ինչպէ՞ս պիտի արմատապէս անջատուիս, պիտի արձակուիս դէպի… դէպի ո՞ւր…»:
Պատումի վերջաւորութեան տղան կ՛անդրադառնայ, որ հակառակ իր բոլոր ճիգերուն, իրականութեան մէջ ինք թարգմանիչի գործը կատարած է եւ ձախողած է բնագրին հասնելու: Ուրեմն, վերի «դէպի ո՞ւր» հարցումին պատասխանը կրնայ ըլլալ այլ տեղ նշուած Դուրսը. «Միակ բանը որ կրնամ ընել, մնալ լուսանցքին: Դուրսը: Դուրսէն ալ դուրս»:
Արդէն, «Յակոբներ»ուն ամենէն առաջին էջը հայելիի պէս կը ցոլացնէ այս ապրումը. պարապ էջի մը ճի՛շդ մէջտեղը գրուած է.
(Ի՞նչ կրնամ պահպանել
եթէ ոչ անոնց անունը միայն,
հազիւ կոփուած քար՝
հակող հետզհետէ աւազուտքին:
Արդ ի՞նչ է մտածելը
եթէ ոչ մտածել անոնց,
տարագրուիլ ընդմիշտ
ի բաց անոնցմէ:)
Եւ սակայն… «Յակոբներ»ը կը յաջողին մեզ տանիլ ներս: Մինչ գրողը պարտուած կը զգայ «անասելի»էն, ընթերցողը՝ ինք, կը մօտենայ փակագիծերու հայելիին, ուր մարդկային տիպարներու, խօսակցական տարբեր մակարդակներու, բարբառներու, փոխանցուած ապրումներու, մտածումի բաւիղին մէջ կը թափառի՝ հմայուած:
Հատուածներ Գ. Պըլտեանի «Յակոբներ»էն
Կը խօսի մայրը՝ դերձակուհի տիկին Հռիփսիմէն․
«ժողովուրդը պապայիդ Դեղին Ակոբ կ՛ըսէր, մազերը ճեփս-ճերմակի պէս դեփ-դեղին էին, բոլորը կը զարմանային, ասիկա ըսե՞ր եմ քեզի, ճահիլութեան պատկերը միտքդ չէ՞. նշանուած ատենս ընկերուհիներս մեսթ էղան, քա անգլիացի է կ՛ըսէին, դուն ալ էսմեր կիւզէլի՝ ասանկ վրաս կը խնդային, շա՜տ կը նախանձէին. hարուստ չէինք, փարային տեղ… աղուորը կ՛ուզէիր, չէ՞, շէ՛կը. ծօ դուն հիմա սիրտիս հետ ինչո՞ւ կը խաղաս կոր կենէ. (աղջիկնալու շեշտ մը ձայնին մէջ) ինծի մէյ մը ըսէ՝ ինչո՞ւ մեր ճաշակը քիթիդ չես դներ… ասանկ է իշտէ, կերցուր, մեծցուր որ վերէն նային, վրադ խնդան. մենք մեր խելքը ունինք, հատէ՛ գնա՛, նայէ՛ գրպանը ծակը պիտի առնես նէ, գոնէ աղուոր ըլլայ, բանի մ՛ըլմանի, առտու իրկուն հետը պիտ ապրիս, երեսիդ նայի նէ սիրտդ խնդայ քիչ մը, չէ նէ ամուսինի, կնիկի պէտք չի կայ. ինծի մնար նէ… ի՞նչ կ՛ընէի, կը հարցնես կոր, ամմա քեզի ի՞նչ. էհ, ատ Կապոյտը… վախցար՝ կը մոռնա՞մ կոր, չէ՜, մամադ քեզի ախպուր կը տանի տէ ծարաւ կը բերէ, մենք շա՜տ ջուրեր տեսած ենք, տեսանք տէ ծարաւ կեցանք, Եփրատին քովը հասնողը կը մոռնա՞յ. գիտե՞ս քի այս թաղին մէջ Յակոբի ղըթլըխ չի կայ, սանքի նոյն տարին ծնածներուն նոյն անունը դրեր են. մեր պապաները, մամաները շիտակը հէչ խելք չունէին, տէտէն Յակոբ ըլլայ նէ, թոռնիկն ալ Յակոբ պիտ ըլլայ, եանի մեռնողը կ՛ողջննայ, թոռնիկին մէջը կը մտնէ, տէր կ՛ըլլայ… հոստեղ անքան շատ են քի՝ մեր տէրտէրը Սուրբ Յակոբին չի կենար, փէշը առած մէկուն տունէն միւսին կը վազէ, ինչ է՝ պիտ օրհնէ, տահա պապայիդ մեռնելէն ետքն ալ կը տնկուի, եանի պիտի յիշէ եղեր, յիշեա՛ տէր, յաւուր գալստեան, կ՛աւելցնես, կը ծիծաղի, անա՞նկ է մը… յիշէ-չիշէ պարապ բան, գրպանը միտքը կու գայ, ինչ գիտնայ՝ իմ մեռելներս ամէն օր միտքս են, աշկերէ աղօթքը ինչո՞ւս. Ես իմ մէջէս կ՛աղօթեմ, խաչ կը հանեմ, սեւը ներսը՝ ճերմակը դուրսը, իմ տարտս՝ ինծի. անանկ որ քու Կապոյտ ըլլալիքդ սա մեր ետեւն էր, մէկէն մեռաւ, չի հասկցանք, թուղթը ա՛ռ տէ գրէ, Մղտես Յակոբին, Մեծ Սաթենին տունը, երկրորդ յարկը, պարոն Խորէնենց շէնքը, պոռամ նէ կը լսուի. կ՛ուզես նէ բա՛ն մըն ալ մի՛ գրեր, հեչ բռնուելիք մէկը չէր…»
(…)
«Կապոյտ Յակոբը Աննային պապան էր. անոր պէս միսքին, զնկըլ-տնկըլ բան մը. կարճուկ, նիհար, բուխերիկ, սիկարայի բերան. Ժողովուրդը ասանկ անուններ կախեց, մէկը Կանանչ, միւսը Կարմիր. տահա Սեւ մըն ալ կար, ա՛ս ալ գիտցիր, ինչ կ՛ըլլայ-չ՛ըլլար, ատ ատենները անա՜նկ մասխարա մարդիկներ կային, հեմտէ անանկ ալ համով, խնդալիք. ատ Յակոբը քէօմիւրճի էր, քեսապցիներուն կողմը, ձորին մէջը խանութի պէս բան մը ունէր, Արեւիկին մօրքուրին՝ Նշանենց տունին ճիշդ դիմացը կը նստէին, քեսապցի Բէնէլիսը գիտես, չալը-չեմպեր բաները կը նորոգէ, ատ Յովակին տունին տիպը, Ոսկիենց պարտէզին տակը, վարով, անտեղ ածուխ կը ծախէր, ամեն թաղը ատ ատեն կազ չէր գործածեր ձմեռը, կազը սուղ էր. Սեւը պապայիդ լաւ ընկերն էր, ատեն մը պապայիդ արապային վրայով ապրանքը չուվալներով կը կրէին հեռուներէն, Ճըշըր-Փաշային կողմերէն, տահա անդիներէն. Շա՛տ շնորհքով մարդ էր. բարձրահասակ, աղուոր, խելքը գլուխը, մէկուն փարան չէր ուտեր, պապայիդ կազին դրամը թըխըր-թըխըր կու տար, հետն ալ կէս չուվալ ածուխ. մենք կազ ունէինք, քէօմիւրի պէտք չունէինք. Պապադ ալ քեպապի կրակը ատով կ՛ընէր, խելքը փչէր նէ մնացածը մինչեւ Մարթա հօրքուրիդ կը տանէր քի տաքնայ… հօրքուրդ ատիկա շատ կը սիրէ եղեր, իրաւ ալ ատոր տաքութիւնը ո՜ւր, օճախինը ո՜ւր, մոխիրին վրան ալ ճեզվէն կը դնէին, ջուրը կամաց-կամաց կը տաքցնէին, երկիրն ալ ատանկ էր, սուրճը սուղ ըլլար նէ, չայ կը խմէին, հետն ալ թիւթթիւրիւմիշ կ՛ընէին, ատ քու խմած նեսքաֆէդ, իտալական սուրճդ քովը հեչ բան չէ, մէկ անգամ պուտ մը դրի բերանս՝ ատիկա ինչպէ՞ս կը խմես կոր, ճիճիլի-պիճիլի մոտայէն բաները չեմ սիրեր, «Մարվըլզ»ի ապրանք, աչքդ կը լուաս, փարադ կը ցնծաս, վերջն ալ փորդ կը ցաւի. իշտէ, միտքդ չէ՞ Ագապին, Սեւ Յակոբին կնիկը, ընկերուհիս էր, վարախաներու ատենէն, Մարիամին երթալէն վերջն է ասիկա, երկու ընկերուհի ունէի, մէկը՝ Ագապին, միւսը՝ Հայաստանը. Անոնք ալ քեմփը կը նստէին, բոլորս քեմփն էինք, իրիկունները միշտ միասին, փերուշան էինք, տուն-տեղ, պապա-մամա չունէինք, ամմա մէկը միւսին ձեռք կ՛երկարէր, կ՛օգնէր, վեր կը բռնէր, հիմակուայ պէս ամէն մարդ՝ ես եմ, ամենը ինծի՝ ըսելով, միայն ինքն իրեն չէր մտածեր. կը լռէ, մեքենայով ետ ու առաջ կար մը կ’ընէ կերպասին վրայ, կը դարձնէ զայն միւս կողմը, նորէն կը ստուգէ՝ երկու երեսները հա՞շտ են իրարու, լաւ կարուեցա՞ն, աշխարհս կը կործանի եթէ… գլուխը կը շարժէ, յետոյ նորէն աչք մը կը նետէ կողքի աթոռին, կարծես կը վարանի, ինչպէ՞ս այդ զըռ-կարմիրը մտցնէ հոս. կարկտան ըլլալու է, ամմա երեւնալու չէ, որպէսզի տեսնողը կարծէ՝ տպածոյ է, ըսէ՛՝ ինծի ալ հատ մը կարէ՛, տիկի՛ն Հռիփ. բայց ծածկոցը տակաւին ի լինելութիւն է եւ կրնայ բազմաթիւ հակասական փուլերէ անցնիլ, քիչ մը իր այս մտերիմ ու բազմազարդ զրոյցին պէս, ուր կարծես երկար ատեն մտովի կաղապարածը կը ջանայ խօսքի բերել, իրարու անյարիր թուող դէպքեր կցել, վերստին ձեւաւորելով մտային այդ կտաւը պատմութեան ու լռութեան միալար հէնքին վրայ…
***
Կը խօսի Կանանչ Յակոբը.
Յակոբիկին… նկատի ունիս Աննային հա՞յրը. ո՞վ Մեսքենէէն չէ անցեր որ. Մեսքենէն սպանդանոցի պէս բան մըն է, հոն կը մտնային, հոնկէ չէին ելլար, ամէն կողմ պառկողներու քեմփ, Ճեզիրէի արաբները հոն կ’երթային՝ մեռնողներուն ապրանքները կը հաւաքէին կը բերէին. Մեր աղան կը պատմէր մեզի:
(….)
Պահ մը նորէն կը դառնայ, շուրջը կը նայի.
Կը տեսնե՞ս ինչպէս հոս ձայն-ձուն չկայ. անապատին մէջ ասանկ կ՛ըլլայ, մէկէն պաս-պարապ, հողերուն վրայէն անցնող ամենէն պզտիկ հովը կը լսես, մթութիւնը անգամ կը լսես, ամէն ոտնաձայն գիտես ուրկէ կու գայ. արթուն եղած ատեններս՝ մերիններուն կը մտածէի, ո՞ւր էին, ի՞նչ եղան, անօթի՞ են, ո՞ր քարին տակն են, աչքերս բաց կը նայէի վեր, աստղերը կը համրէի, կը կարծէի մէկէն երկինքին փակած եմ, հոն պիտի մնամ, ասանկ բաներ կը պատահին, այնպէս չէ՞:
(…)
Այն ատեն, տարագրութեան օրերուն, եթէ հաշիւներս ճիշդ են , 16ի կամ 17ի սկիզբները, գիւղի պէս տեղ մըն էինք, Համամ կամ ալ Տիպսի, թերեւս ալ Մեսքենէի մօտերը, Տէր Զօրէն առաջ… երբ մարդ շատ տեղ կը փոխէ, չեն ձգեր՝ կենայ, կը մոռնայ տարին ալ, տեղն ալ, գիտցածներն ալ, ինքզինքն ալ, պաս-պարապ կ՛ըլլայ, ծակի պէս բան մը, զերօ, սըֆըր, կ՛ըսեն ասոր արաբերէն, սըֆըրին սըֆըրը, առանց մեռնելու մեռածի պէս… եթէ ամէն օր, ամեն գիշեր եղածները միտքս չբերէի, ամեն բան չեղածի պէս կ՛ըլլար, անանկ որ միս-մինակս խենթի պէս կը խօսէի, հա, խենթի պէս, հիմակ ալ միտքէս բնաւ չ՛ելլար աս ամենը, խենթանալս կու գայ, մէյ մըն ալ գիշերով կ՛արթննամ՝ ականջիս բաներ մը կու գան, կը լսեմ, հայտէ՜, ոտնաձայներ կու գան, ա՛լ ատ ճամբաները նորէն կ՛անցնին միտքէս, չե՛մ ազատուիր, մէջէս ձայնը կը մռլտայ, կը խօսի, ես ալ կը քալեմ հա կը քալեմ, անօթի, փորերնիս ուռած, ոջլոտ. այն ատեն մէկ ումպ ջուր բերանդ ըլլայ՝ կը կարծես ա՛լ չես մեռնիր, հասկցա՞ր. մայրիկս որոշեց որ բաժնուինք. մինչեւ անտեղ ասանկ-անանկ միասին մնացեր էինք, երբ կը զատուէինք միշտ կը հետեւէինք իրարու, բայց հոն հասկցանք՝ պիտի սատկինք, մեզի գերեզմաննոց բերեր նետեր են. երբեմն շուրջի գիւղերէն արաբներ կու գային, մեր շուրջը կը դառնային, կը հարցուփորձէին, կը քննէին, տղայ կ՛ուզէին, ձրի աշխատող ձեռք կը փնտռէին, մամաս որոշեց՝ գնա՛, կրնաս նէ ապրէ՛, վերջը կը տեսնուինք, բայց ո՞ւր պիտի տեսնուինք, չէի ուզեր, կեցայ, յետոյ գացի մամայիս գիրկը ինկայ. այն ատեն տեսայ՝ դէմքը դէմք չէր, մինչեւ այն ատեն՝ չէի տեսած. այրած, փոթթուած բան մը. թեւերը բացաւ մէկէն, նետեց, գնա՛, ետեւ չի նայիս, չէ նէ կը սատկեցնեմ, դեռ այդ խօսքը ականջիս մէջ է. ատիկա կը մոռցուի՞»:
ԱՆԻ ԱՍՏՈՒՐԵԱՆ