Մարուշ Երամեան – Բանաստեղծ, արձակագիր, կրթական մշակ:

Ծնած է Հալէպ, Սուրիա:
Աւարտած է Հալէպի «Քարէն Եփփէ» ճեմարանը եւ աւելի ուշ՝ Պէյրութի պետական Բարձրագոյն Երաժշտանոցի դաշնամուրային բաժինը՝ վկայուելով Քաշանի (Ֆրանսա) պետական երաժշտանոցի կողմէ:
Իր «Ուրուագիծ Սփիւռքահայ Բանաստեղծութեան 1965-1995» գրական-ուսումնասիրական աշխատութիւնը պաշտպանելով Մանուկ Աբեղեանի անուան հիմնարկէն ներս, դարձած է բանասիրական գիտութիւններու թեկնածու: Նշեալ  աշխատութիւնը որպէս հատոր հետագային լոյս տեսած է Գահիրէ, «Ջահակիր» հրատարակութեան կողմէ, 2018-ին:
Հրատարակած է քերթողական վեց գրքոյկներ՝ «Հում բառերս կը բերեմ դիմակներու հանդէսին» 1991, «Տարբերակներ» 1995, «Հալոց» 1998, «Գիշերներ» 2001, «Հին Քերթուածներ» 2004 եւ «Գաղտնագրութիւն» 2016: Առաջին չորսը Հալէպ տպուած են, վերջին երկուքը՝ Երեւան:
Ունի պատմուածքներու երկու հատորներ՝ «Մօր Գոգնոցը» 2003, Գ. Մելիտինեցի մրցանակին (թիւ 52) հրատարակութեամբ (Անթիլիաս) եւ «Տաճարացում», հրատարակուած Երեւան, 2007 թուականին:

«Բանաստեղծութիւն» պարբերագիրքի եւ «Մաշտոց» մատենաշարի խմբագիրներէն մէկն է: Սփիւռքահայ ու Հայաստանի մամուլի էջերուն բազմիցս հրատարակուած են բանաստեղծուհիի գրչին պատկանող բազմաթիւ յօդուածներ:
Մարուշի բանաստեղծութիւնները նորաբոյր են եւ արդիական: Վահէ Օշականը եղած է առաջինը, որ նկատած է բանաստեղծուհիի համարձակ մուտքը գրական աշխարհ եւ ըսած է. «Թարմ հով մը կը փչէ Սուրիոյ աւազներուն վրայէն…»:

 

ՀԱԼԷ՛Պ ՀԱԼԷ՛Պ
Հողը իմս չէր

Բայց իմս դարձաւ
Երբ հոն թաղուեցան պապերս որոնք
Տիգրանակերտէն ԱՄՆի երազով
Եկեր էին հոս

Ուր երկինքը լուրթ երազ ցօղեր էր
Իրենց աներազ ու տագնապահար
Հոգիներուն մէջ

Ուր հողը կարմիր ծնունդ տուեր էր
Ցորենին հացին ու քաղցր կեանքի
Հաւատքին անհաս

Հողը իմս չէր

Բայց իմս դարձաւ
Երբ այստեղ ծնան հանիս մեծ-մայրս
Խանըմ անունով

Վերանուանուեցաւ
Զուարթ Գասպարեան

Ու իր պսակին
Դալուկ ժպիտով ու թեւերը վեր
«Լէմունէ ալ լէմունէ» պարեց սրտագին

Լեզուն իմս չէր
Բայց արձագանգը կը հասնէր ունկիս
Հեռու Անիէն Արքայէն Գագիկ

Եւ մեր պատմութեան հոսող հիւսակէն
Բազում ձեռքերով հիւսուած ապահով
Եւ նոյն վաչկատուն ցեղերէն քակուած

Իսկ ցաւը մերն էր սկիզբէն իմս
Խոշտանգուած հողի եւ հեղուած արեան
Ցաւը իմս էր զի նոյնն էր նման

Այս հողին վրայ
Արեան մէջ կապոյտ
Եւ այս լեզուին մէջ

Վայրը ես էի
Եւ իմս էր վայրը որքան անտառը
Եւ կամ երկինքը եղնիկներուն է

Բայց հրդեհ ինկաւ
Երկինքն ուրացաւ իր զաւակները
Որոնք մնացին անհող աներկինք

Ու կորսուեցան
Իրիկուան լուրերուն
Եւ իրականութեան միջեւ տեղ մը

Երկնքին հետ
Վայրն ալ ուրացաւ մեզ
Մենք որ մեր ուսերուն վերցուցեր էինք զայն
Ու խնամեր մեր թարթիչներուն շուքովը

Ծիծեռնակները ուշացան ժամադրութեան
Ամէն գարնան կէսօրէ ետք
Ժամը չորսին
Արձակուող աշակերտներուն
Եւ իջնող իրիկուան օրհնութեան հետ

Ծակ-ծակ էր երկինքը

Ու ծիծեռնակները այն գարնան չհասկցան
Թէ ինչո՞ւ չկային «փայտի հրապարակ»ին
Զիրենք սպասող մանչերը

Եւ ինչո՞ւ չկային զէթուզահթէր ծախողները

Կար միայն մեծ վախազդու յղի լռութիւնը
– Կարծես լռութիւնը էգ ըլլար –
Պատրաստ ամէն պահու արհաւիրք ծնելու

Ծակ-ծակ երկնքին տակ
Ծակ-ծակ քարտէս մըն ալ կար
Ուր ոտնաչափ մը տեղ գտեր
Կեցեր էինք
Ծիծառներուն օրհնութիւնը վրանիս

Իրենցմէ սորվեր էինք երգել
Մեր գիշերները բերդին շուրջ
Նարկիլէի բոյրով քաղցրացած

Այն օրերուն
Ժամանակը մեր ընկերն էր
Մեզի հետ կը ծխէր գիշերներուն խորունկ կապոյտը
Եւ կը զուգերգէր պալլատը հին ասպետներուն
Որոնց անունները
Բերդին դարպասներուն էին դաջուած

«Ոչ կը մոռնամ
Ոչ ալ կը յիշեմ ապագան»
Որ ժամանակին հետ թեւանցուկ
Փախաւ մեր քաղաքէն
Ետեւը միայն փոշի ու մոռացում ձգելով

Հիմա երկրին խորը տեղ մը
Մոռցուած վանքերու կենդանութեամբ կը շնչենք
Մնչող տատրակներուն գգուանքը մեր ուսերուն

 

Sometimes I feel like a motherless child

Երբեմն
Գարնան մէջ երբ տերեւաթափ կ՚ըլլայ յուշերու
Երբ ծովը կը լռէ առանց փոթորիկ գուշակելու
Երբ ոչինչ կը կատարուի
Հաստատելու թէ տակաւին կ՚ապրիմ
Նոյնիսկ առանց արիւնս տեսնելու

Երբ լռած կ՚ըլլաս այնքան երկար
Չեղածի պէս
կը սկսիմ կասկածիլ ինքզինքիս
կասկածիլ բոլոր բաներուն
վաղուց հաստատուած

երբեմն
երբ ձմեռը կը դառնայ մեծ հօր չափ բարի
աստուծոյ պէս ողորմած

երբ աքսորուած կ՚ըլլամ ներսի
եւ դուրսի աշխարհներէն
անոնց միջեւ no man’s land-ի պէս
եդեմի մը մէջ
որ դժոխքի քրքիջ ունի

այն ատեն
անմայր զաւկի պէս
չեմ իսկ հեկեկար արդէն

պարզապէս
չեմ ըլլար

կ՚ըլլայ միայն մեղեդին
որ օր մը
դուն
էիր

 

 

Օրագիր

Պիտի գրեմ. Պէտք է գրեմ. Թէեւ ո՞վ պիտի կարդայ, վստահ չեմ. Խորքին մէջ օրագիրը ոչ ոք պէտք է կարդայ, բայց ես կ’ուզէի որ գոնէ մէկը կարդար. Ի՛մ մասիս. Քաղաքին, ուր ապրեցայ. Երկրին, որ ինչերէ կ’անցնի. եւ մարդոց, լեցուն մարդոց մասին, որոնք որքան նոյնը ըլլան, այնքան ալ տարբեր են, ամէն մէկը ինքը. Օրինակ՝ Վահանը. Վիոլէթին Վահանը. Կամ Վիոլէթը. Կամ երկուքը միասին, կարծես մէկ ըլլան, տարբեր են ու նման իրարու, շատ-շատ նման. Նմա՞ն թէ զիրար ամբողջացնող. Չեմ գիտեր. ահա՛, եթէ գրեմ գրեմ գրեմ իրենց մասին՝ լսածս, տեսածս, ապրածս, թերեւս գիտնամ: Սեպէ՛ թէ գիտցայ, յետո՞յ …

Եթէ այդպէս է, եթէ «յետոյ»ն ոչ մէկ տարբերութիւն պիտի ընէ, ուրեմն ինչո՞ւ է աս գրելս, ինչո՞ւ է գիրը ընդհանրապէս, մանաւանդ Գրիգորին կամ Վիոլէթին գիրը, ինչո՞ւ է արուեստը – երէկ որքան փիս էր պալէն օփերային մէջ, իբր թէ դուրսէն եկած, ճաբոնցի ֆրանսացի պարողներ. Ժոովուրդն ալ ինչպէս պրաւօներ կը բաշխէր. Ատ չորրորդական պարողները պիտի մտածեն՝ սա հայաստանցիները կարծես բան չեն հասկնար պալէէն – ինչո՞ւ էր ուրեմն քսան հազար դնելնիս եւ չորսով ելոյթի երթալնիս. Շատ-շատ ճաշարան երթալու էինք. Ամենէն վաւերական արուեստը նորէն կը մնայ ուտելու արուեստը, չէ՞ …

Չէ՛. թէ ոչ ինքզինքս պիտի չպատռտէի գրելու համար. լաւի գէշի հարց չէ. պարզապէս գրելու հարցն է. թէ ոչ, Թամարը ինչո՞ւ հարիւր տարի ուշացումով քոնքրիթ բանաստեղծութիւն պիտի գրէր.

Բայց Աննան ուրիշ է. շատ լաւ է Աննան իր թուրք սէրերով, եւ իր անյասմիկ նոր քաղաքով. Իրաւ շատ լաւ է. գոնէ կը կարդացուի. Ոչ թէ Գրիգորին կամ Լեւոնին գիրքերուն պէս՝ մարդիկ չեն կարդար, բայց կը փառաբանեն. Չկերած ճաշդ կը գովե՞ս, նորէն կ’ուտե՞ս. ինչպէ՞ս նորէն ուտես, երբ դեռ չես կերած. Ատանկ ալ Գրիգորին եւ Լեւոնին վէպերը. Դեռ ալ նստեր վէպ գրելու մասին կը մտածեմ.

-Դուն քեզ աւելի բանաստե՞ղծ կը զգաս, թէ՞ արձակագիր:

-Բանաստե՛ղծ:

-Հապա ինչո՞ւ արձակ կը գրես:

Քեզի ի՛նչ թէ ինչո՛ւ արձակ կը գրեմ. Արձակս վա՞տ է. այսպէս թէ այնպէս դուն իմ գրածներս կարդացողը չես. բոլորին ալ գրածները կարդացողը չես. Օր մը, շատ շատոնց օր մը Խրախունի կարդացեր ես, Խրախունի գրեր ես եւ … վերջ: Հոն ալ կեցեր ես, կամ մնացեր ես. ո՞ւր երթաս ատկէ ետք. Շատ շատ՝ ճաշարան, ուտելու. Քիչ մըն ալ ասոր-անոր հետ սիլի-փիլի ընելու – պայմանով որ «աս-ան» երիտասարդ ըլլան:

Ասանկ:

Որոշեր էի չգրել. Միայն կարդալ. գիրք է որ դիզուեր է հոս, ահագին դէզ մը. Ոչ մէկը սակայն կը գրաւէ, կը կանչէ. Ձեռքս կ’առնեմ «Գիշեր»ը եւ կը զարմանամ՝ ա՞յս է եւ այպէ՞ս է Հոլոքոսթի նկարագրութիւնը – աղջիկս, Սրբազանը քանի՞ անգամ պիտի ըսէ՝ մտաւորականները ողջակիզում ըսելու են: Հա՛, բայց նոյն այդ Սրբազանը քեզ մտաւորականի տեղ դրած ունի՞ … – ի՞նչ կ’ըսէի, հա, հոլոքոսթը ապրած մարդու գի՞ր է ասիկա. Պարզապէս անուն է եւ գիրք ծախել. Եւ անշուշտ՝ հրեայ ըլլալ: Երկինքէն ինկած խնձորները քանի՞ հոգի համտեսեց. Է՜, ամէն ակռայի բանը չէ այդ գիրքը. Եթէ ես չկրցայ թարգմանել “I am the caca poet”ը, ո՞վ պիտի կարենար կարդալ …

Հիմա ըլլար կրկին կը կարդայի, աղէկցող վէրք մը քերելու ցաւ-հաճոյքով. Բայց գիրքերս հոն մնացին. Հինգ հազարէն աւելի գիրքերս հոն մնացին. Եւ տետրակներս. Եւ օրատետրերս. Եւ ձեռագիրներս. Եւ մեծ-մօրս հարսանեկան հրաւէրը, 1912-էն, եւ մեծ-հօրս բացիկներու հաւաքածոն 1885-էն, եւ  …

Ու հիմա գրել իսկ չըլլար այսքան բան կորսնցնելէ ետք. Կարծես զաւակ մը վիժած ըլլամ. Զաւակ մը, որուն գոյութիւնը կ’անգիտանայի, չէի զգացեր յղութիւնս, չէի զգացեր թէ ինչե՜ր ունիմ եւ ունեցեր եմ եւ դեռ պիտի ունենամ, որովհետեւ պարապ տետրակներ ալ կային, բազմաթիւ, տասնեակ մը պարապ տետրակներ, գեղեցիկ, ներշնչող ու ներշնչանք սպասող, եւ գրիչներ, կաղամարով գրիչներ …

Եւ ղարաբաղեան գորգը գետնին, որուն վրայ փռուած ես եւ Սոնիան քոնիակ կը խմէինք եւ երազ կը հիւսէինք, Րաֆֆին մեզի հետ գետինը գորգին չէր, տիվանին էր, կարպետին վրայ, եւ վերէն կը դիտէր մեզ ու կը ծիծաղէր:

Յետոյ իրենք Գանատա գացին. Մնացինք ես եւ Գէորգը. Յետոյ Գէորգն ալ հեռացաւ, շա՜տ հեռու գնաց ու մնացի մինակ.

Վերջը ես ալ չկայի. Մնաց ճերմակ սենեակս, ճերմակ գրադարանս, գունաւոր ղարաբաղեան գորգս եւ կարպետս, եւ մնաց մեծ լռութիւնը փոքրիկ սենեակիս մէջ: Մնացին պատերէն կախուած սիրոյ խօսքեր, նկարներուն հետ:

Եւ մնաց մեծ սպասումը: Զոր պէտք է գրել մեռնելով: