Պետրոս Դուրեան (Զըմպայեան) – (1851-1872), հայ բանաստեղծ, թատերագիր։

Ծնած է Պոլիս, Սկիւտարի թաղը, երկաթագործի Աբրահամ Զմպայեանի ընտանիքին մէջ։ 1855-ին կը մտնէ Սկիւտարի ճեմարանը: Ճեմարանական շրջանին ան բառարանէն կը հանէ «զմպա» բառին հայերէն համարժէքը եւ տոհմական մականունը հայացնելով կը դարձնէ Դուրեան:

Ծայրայեղ աղքատութիւնը ստիպած է, որ գործ փնտռէ պատանի տարիքէն: Ճեմարանն աւարտելէ ետք, որպէս գրագիր, կը մտնէ վաճառատուն մը, սակայն առեւտրական թուղթերու վրայ քերթուածներ գրելուն համար կը ճամբուի:

Այնուհետեւ ամբողջութեամբ կը նուիրուի գրականութեան եւ թատրոնին: Դպրոցական շրջանին եւ ետքը գրեց թատերգութիւններ, որոնցմէ քանի մը հատը բեմադրուեցան: Ունեցաւ բեմական գործունէութիւն, սակայն վարձատրութեան չնչին ըլլալու պատճառով Դուրեան հեռացաւ թատրոնէն, հակառակ որ թէ՛ որպէս թատերագիր, թէ՛ որպէս դերասան անուն շահած էր, մինչեւ իսկ Պետրոս Ադամեանի հետ մրցակից ըլլալու աստիճան:

Կարիքը, հոգեկան տագնապը, ծնողքին բեռ ըլլալու գիտակցութիւնը կը քայքայէին իր առողջութիւնը:

1871 թուականի սկիզբները ի յայտ կու գան բանաստեղծի մահացու հիւանդութեան՝ թոքախտի առաջին նշանները։ Նախապէս՝ կեանքով լեցուն պատանին, հիւանդութեան ուշադրութիւն չէր դարձներ եւ կը շարունակէր ստեղծագործել։ 1871-ը կ’ըլլայ Դուրեանի ստեղծագործական ամենաբեղմնաւոր տարին: Բանաստեղծը կարծես կը զգայ իր օրհասը եւ պատասխանատուութիւնը՝ իր տաղանդը իրագործելու: Այն պարագային, երբ ճեմարանէն ետք չորս տարիներուն (1867-70) գրած էր 12 տաղ միայն, ապա կեանքի վերջին քանի մը ամսուան մէջ գրեց 26 տաղեր, երեւոյթ մը, որ յետագային նկատուած է Մեծարենցի եւ Սիամանթոյի պարագային:

Այդ ժամանակ ան իր բարեկամներուն երկտող մը ուղղած էր ՝ «Մէկ պատառ թուղթերու վրայ արցունքոտ տողեր գրեր եմ. անշուշտ բարեկամքս զանոնք պիտի պատուեն եւ անոնց արեւ տեսցնեն»։ Անոր լաւագոյն երգերու մեծ մասը ստեղծուած է նոյն թուականի ընթացքին։

Իսկ յաջորդ 1872 թ. 21 Յունուար-ի գիշերը, բանաստեղծը կը կնքէ իր մահկանացուն։ Անոր մահէն ետք, լոյս կը տեսնէ առաջին գիրքը։

Յարգանքի վեջին տուրք մը տալու համար կատարուած է փառաւոր յուղարկաւորթիւն մը։ Սկիւտարի գերեզմանատունը, ուր թաղուած է Դուրեան, շուտով դարձած է երիտասարդներու ուխատավայր։

Գրած է բանաստեղծութիւններ, տրամաներ, զբաղուած է հրապարախօսութեամբ (եղած է «Օրագիր Ծլին Աւարայրւոյ» թերթի օգնական խմբագիր), կատարած թարգմանութիւններ (Վիքթոր Հիւկօ` «Թագաւորը Զուարճանում Է», Շէյքսփիր` «Մաքպէթ» եւ այլն)։ 1869 եւ 1871 թուականներուն «Օրագիր Ծլին Աւարայրւոյ», «Մեղու», «Եփրատ», «Մամուլ» պարբերականներուն մէջ տպագրուած է տաղեր։ Գրական ժառանգութեան զգալի մասը (երգիծական ոտանաւորներ, «Տիգրան Բ․», «Կործանումն Հռովմա», «Շահատակութիւնք Հայոց» ողբերգութիւնները, թարգմանութիւններ, բազմաթիւ նամակներ) չեն պահպանուած։

 

ՍԻՐԵԼ

Բոյլ մը նայուածք , փունջ մը ժըպիտ,

Քուրայ մը խօսք դիւթեց իմ սիրտ:

Ես ուզեցի լուռ մենանալ ,

Սիրել փըթիթք, խորշեր թաւուտ,

Սիրել կայծերն երկնի կապուտ,

Առտըւան շաղն, իրիկուան բալ,

Ճակատագրիս սեւ գիծ կարդալ ,

Խոկալ, սուզիլ, ըզմայլիլ սուտ:

Ո՜հ, խուրձ մը վարս, եդեմ մը շունչ,

Շրջազգեստ մը շրշեց իմ շուրջ:

Ես ուզեցի լոկ ու մինակ

Սրտակցիլ ջինջ վըտակին հետ.

Յիշատակի չ՚ունի նա հետ,

Սի՜րտ մ՚որուն մինչ սուզիմ յատակ,

Գտնեմ զ՚իս հոն դժգոյն, յստակ ,

Գաղտնի՛ք մ՚ունի — այն ՝ անթիւ վէտ:

Եթեր մը տրոփ սրտի լսեցի,

Հծծեց . — կ՚ուզե՞ս սիրտ, ե՛կ ինծի»:

Ես ուզեցի սիրել զեփիւռ,

Որ երկնքէն թռչի բեկբեկ,

Նա չը սիրեր խոցել երբե՛ք,

Հոգի՛ մ՚որուն գաղտնիքն է բոյր,

Գիտէ շոյել երազներ բիւր,

Երկնի բոյրն յ՚ուշ կ՚ածէ առ հէք:

Ո՜հ փունջ մը բոց փըսփըսաց ինձ,

—Կ՚ուզե՞ս պաշտել հոգի մ՚անբիծ»:

Ես ուզեցի քընարով մի

Լոկ սիրել հոս, հոս դալկահար,

Պաշտել, գրկել միայն քընար,

Սիրող էակ ճանչել զ՚անի,

Ըստ իմ քըմաց լարել աղի ,

Եւ սրտակցիլ սիրողաբար:

Նէ մօտեցաւ յուշիկ , ըսաւ,

—Քնարդ է ցուրտ սիրտ եւ սէրըդ ցաւ»:

Թօթուեց թեւերն հոգիս մոլար,

Ճանչեց ըզնէ գեղ ու կըրակ,

Սիրտն անապակ՝ ինչպէս վըտակ,

Անմե՛ղ՝ ինչպէս սիւք դալկահար,

Հաւատարի՛մ՝ ինչպէս քընար,

Հրաժեշտ տըւաւ կեանքի մենակ:

Բոյլ մը նայուածք , փունջ մը ժըպիտ,

Քուրայ մը խօսք դիւթեց իմ սիրտ:

1871

 

 

 

ԴՐԺԵԼ

Փունջ մը կնճիռ, բոյլ մը կայծակ,

Դըժոխք մ՚անէծք խոցեց հոգեակս:

Ես ուզեցի պաշտել ըզնէ,

Սիրել ժպիտքն ՝ փըթի՜թք անհուն,

Սիրել աստղերն սեւ աչերուն

Եւ այն խոկումն, որ մըթագնէ

Պայծառ ճակատը ՝ այն ամպն է

Որ կ՚ըշպարէ դէմքը լուսնոյն:

Գիշեր մը սուգ, անդունդ մ՚հառաչ ՝

Յուզեց ներա հոգին ու լանջ:

Ես ուզեցի միշտ քովն ըլլալ,

Մըտիկ ընել թնդիւն սրտին,

Շնչել, խըմել ներա հոգին,

Եւ շօշափել լոկ ձիւնափայլ

Ծոծորակին վըրայ ծալ ծալ

Թափող վարսից ալեակք ծըփին:

Ովկեան մը տրտունջ լսեցի,

«Զ՚իս կը նեղե՜ս — հծծեց ինծի:

Ես ուզեցի քընար մ՚ըլլալ

Ներա ձեռքին տակ հեւացող ,

Ներա հոգւոյն խորն հիացող

Թեթեւ պատկեր մ՚ըլլալ շարժեալ,

Մոռնալ զիս, լոկ ըզնէ՛ խոկալ,

Կ՚վառէ երազ մ՚որուն մէկ շող:

Ամպրոպ մը սաստ ցնցեց հոգիս ,

Գոչեց — սիրել չ՚ես կրնար զ՚իս» :

Ի զո՜ւր սիրտըս մըխաց առջին՝

Խնկարկելու սիրտն անապատ.

Ցուցի իրեն ճակատս գունատ,

Կուրծըս գոգած , մարն իմ աչքին ,

Ի զո՜ւր շուրթերս դողդոջեցին,

Զ՚ինքը սիրելս հծծեցին յայտ:

Նէ հեռացաւ ինձմէ , ըսաւ,

—Բա՛ւ սիրեցի քեզ, մնաս բարեա՜ւ»:

Որոտացին խոկմանցս ամպեր,

Կայծակնահար ըրին հոգիս,

Մոխիր դարձան երազներս յ՚իս,

Ճակատագիրս խնծղաց ի վեր,

Խորշ մը կար որ զ՚իս չը ծաղրեր ,

Այն լուռ փո՛սն էր գերեզմանիս…:

Փունջ մը կնճիռ, բոյլ մը կայծակ,

Դըժոխք մ՚անէծք խոցեց հոգեակս…:

1871