Կենսագրութիւն 

Երուանդ Օտեան – Նշանաւոր երգիծաբան, վիպասան, թատերագիր եւ հրապարագիր:

Ծնած է սեպտեմբեր 19-ին 1869 թուականին Պոլիս Օտեաններու նշանաւոր գերդաստանին մէջ, կրթութիւնը ստացած է տան մէջ՝ մասնավոր դասերով, ապա՝ իր հօրեղբօր՝ Գրիգոր Օտեանի շունչին տակ, տիրացած է զարգացման բարձր աստիճանի, շնորհիւ իր հետեւողական ընթերցասիրութեան:

1879 թուականին հօրեղբօր՝ Գրիգոր Օտեանի նախաձեռնութեամբ, իննամսեայ ուղեւորութիւն մը կը կատարէ Եւրոպայի մէջ՝ Փարիզ, Հռոմ, Նիաբոլի, եւ այլ քաղաքներ: Օտեանի անունը թրքական իշխանութիւններուն համար եղած է «անբարեյոյս անձանց» ցուցակին մէջ:

1896 թուականի օգոստոսին, երբ Կ. Պոլսոյ մէջ կը սկսին հայկական ջարդերը, ան գաղտնի կը հեռանայ այնտեղէն: Օտեան հեռանալով դէպքերէն եւ Կ. Պոլիսէն, տասներկու տարի կ’ապրի թափառական կյանք մը, շրջելով՝ Աթէնք, Փարիզ, Գահիրէ, Վիէննա, Լոնտոն, Պոմպէյ:

1909 թուականին կը վերադառնայ Պոլիս, կ’աշխատակցի զանազան թերթերու ու կ’արտադրէ մեծ թիւով գործեր:

1915 թուականին կ’աքսորուի ու կը հասնի մինչեւ Տէր-Զօր, բայց հրաշքով կ’ազատի:

1925 թուականին կը հաստատուի Եգիպտոս, ուր կը մահանայ:

Երգիծաբան Օտեանը

Երուանդ Օտեան հայ երգիծանքին կը բանայ նոր հորիզոններ՝ այնքան սիրուած ու փնտռուած գրական այս սեռին անվիճելի հիմնադիրին, հանճարեղ Յակոբ Պարոնեանի իւրօրինակ, այլեւ արժանաւոր յաջորդը դառնալով: Օտեան ունէր կեանքն ու մարդիկը աւելի լայն ընդգրկումով ճանչնալու, երգիծանքը գեղարուեստական բարձրորակ մշակումի արժանացնելու եւ ազգային հասարակական ամէն կարգի թերութիւններն ու յոռի բարքերը անխնայ ձաղկելու բնատուր տաղանդը: Երուանդ Օտեանի կերտած «Ընկեր Փանջունի»ի կերպարը առանձինն բաւարար է, որպէսզի հայկական երգիծագրութեան այս մեծատաղանդ վարպետը իր արժանի տեղը գրաւէ հայ ժողովուրդի վաւերական մեծերու եւ անմահներու համաստեղութեան մէջ: «Ընկեր Փանջունի»ի եռահատոր շարքը, որ ծաղրանկարի կը վերածէ «հայ ընկերվարական յեղափոխական»ի այն կերպարը, որ հայ իրականութենէն կտրուած ու գաղափարական բարոյական սրբութիւններէ զուրկ՝ այլանդակ արարած մըն է: «Ընկեր Փանջունի»ն քաղաքական երգիծանքի գլուխ-գործոցը կը դառնայ հայ գրականութեան մէջ:

Օտեան երգիծանքի հզօր զէնքով կը ծաղրէ եւ ձաղկէ ազգային այն գործիչները, որոնք երեւութապէս «յեղափոխական», «հայրենասէր», «ազգային հերոս» են, մինչդեռ գործնականօրէն կ’ոտնահարեն, կ’արատաւորեն, իւրաքանչիւր սուրբ գաղափար: Որպէս իրապաշտ, կը ստեղծէ երգիծական տիպարներու եւ բնաւորութիւններու ամբողջ պատկերասրահ մը, կը ծաղրէ աշխարհիկ եւ հոգեւոր հարստահարիչները, յղփացած դրամատէրերը եւ կեղծ բարերարները, ազգային անփառունակ գործիչները, նորաձեւութեան հետեւող մանրահոգի կիները: Ընտանիքի կենցաղէն զավեշտական պատկեր մըն է արագ դարմանում մը «երգիծական պատմուածքը», ուր կը ծաղրուի քաղքենի կինը, որուն գլխաւոր մտահոգութիւնը վայելքն է: Հեղինակը կը հեգնէ նաեւ Սերովբէ աղային կակուղ բնաւորութիւնը, թուլամորթութիւնը: «Ընկեր Փանջունի» երգիծավէպը ծաղրի կ’ենթարկէ փանջունին, որ նախաեղեռնեան շրջանին Արեւմտեան Հայաստանին մէջ վխտացող կեղծ յեղափոխական մակաբոյծներու իսկական տիպարն է: Օտեան ծիծաղելի դրութիւններ եւ բանաձեւ ունէր, ստեղծելու մեծ վարպետ է եւ զանազան ծիծաղաշարժ եւ ողբերգական պարագաներու մէջ կը ներկայացնէ իր հերոսը: Ճանաչողական եւ գեղարուեստական արժանիքներ ունին անոր «թերթօնային» վէպերը եւ վէպ ժամանակագրութիւնները, ինչպէս՝ «Նոր հարուստներ», «Կաւէ հերոսներ կամ մեր ազգայիններու», «Կանաչ հովանոցով կինը», «Հայ Տիասբորան»: Ականատես եւ դէպքերու մասնակից գրողը անդրադարձած է առաջին աշխարհամարտի եւ Հայոց Ցեղասպանութեան տարիներու իրադարձութեան, հայ ժողովուրդի ողբերգական ճակատագրին, իսկ նորաստեղծ հայ սփիւռքին նուիրած «Հայ Տիասբորան» վէպին մէջ գեղարուեստօրէն կը համոզէ, որ հայապահպանութեան երաշխիքը հայրենադարձութիւնն է դէպի վերածնուած Մայր Հայրենիքը: Վ. Թոթովենց իրաւամբ կը նկատէ, թէ Օտեան ունի երգիծանքի ամենամեծ տուեալը՝ ճշմարտախօսութիւն: Այս մարզին մէջ ան արժանի յաջորդը կ’ըլլայ մեծահռչակ Պարոնեանի: Օտեանի «Մեր երեսփոխանները» շարքը տեսակ մը շարունակութիւնը կը կազմէ «Ազգային Ջոջերուն»: Սեղմ ու ծաղրական դիպուկ բնութագրութիւններով հարուստ են իր կենսագրականները, որոնք կը ներկայացնեն հեղինակին ժամանակակից ազգային գործիչները:

Գլխաւոր գործերը

Օտեան արեւմտահայ գրականութեան ամենէն առատ արտադրող գրողներէն մեկն է: Իր երգիծական վէպերն են՝

• «Միջնորդ Տէր Պապան»

• «Ընտանիք, Պատիւ, Բարոյական»

• «Վաճառականի մը նամակները»

• «Թաղականին կնիկը», եւ այլն:

Ինքն է հիմնադիրը արկածային վէպին՝ մեր գրականութեան մէջ, մնալով անգերազանցելի. «Ապտիւլ Համիտ եւ Շերլոք Հոլմս», «Ես դրսեցի չեմ առներ», «Թիւ 17 խաֆիէն», եւ այլն: Իր երգիծական գլուխ գործոցը՝ «Առաքելութիւն մը ի Ծապլվար»՝ «Ընկեր Փանջունի» հերոսով, ո’չ միայն հայ, այլեւ՝ համաշխարհային երգիծական գրականութեան արժէքներէն կը նկատուի:

Երկերու մատենագիտութիւն

• Առաքելութիւն մը ի Ծապլվար, Կ. Պոլիս, 1911, 136 էջ:

• Պօղոս Փաշա Նուպար (Կենսագրական նօթեր), Կ. Պոլիս, 1911, 100 էջ:

• Ապտիւլ Համիտ եւ Շերլոք Հոլմս, հատ. Ա. Բռնաւորը անծանօթին դէմ, Կ. Պոլիս, 1911, 224 էջ:

• Ապտիւլ Համիտ եւ Շերլոք Հոլմս, հատ. Բ. Թիւրք հերոսուհի մը, Կ. Պոլիս, 1911, 208 էջ:

• Ապտիւլ Համիտ եւ Շերլոք Հոլմս, հատ. Գ. Դեպի անկում, Կ. Պոլիս, 1912, 224 էջ:

• Ընկեր Փանջունի Վասպուրականի մէջ, Կ. Պոլիս, 1914, 192 էջ:

• Մանանայ ա.տ., 1914, 224 էջ:

• Տասներկու տարի Պոլսէն դուրս. 1896-1908, (անձնական յիշատակներ), հատ Ա., Կ. Պոլիս, 1914, 316 էջ:

• Արիւնոտ յիշատակներ, Կ. Պոլիս, 1920, 48 էջ:

• Երգիծական տարեցոյց, Ա. Տարի, Կ. Պոլիս, 1920, 172 էջ:

• Միջնորդ տէր պապան, Կ. Պոլիս, 1920, 376 էջ:

• Յեղափոխութեան մակաբոյծները, ա.տ., 1920, 72 էջ:

• Դատաստանական խորհրդին առջեւ կամ Բերայի գայթակղութիւնները, Կ. Պոլիս, 1921, 144 էջ:

• Երգիծական տարեցոյց, Բ. Տարի, Կ. Պոլիս, 1921, 144 էջ:

• Թաղականին կնիկը, Կ. Պոլիս, 1921, 408 էջ:

• Դատաստանական խորհրդին առջեւ կամ Բերայի գայթակղութիւնները, Կ. Պոլիս, 1922, 144 էջ:

• Մատնիչը, Կ. Պոլիս, 1922, 120 էջ:

• Տասներկու տարի Պոլսէն դուրս. 1896-1908, (անձնական յիշատակներ), հատ Ա., Կ. Պոլիս, 1922, 408 էջ:

• Առաքելութիւն մը ի Ծապլվար, Պուքրէշ, 1923, 80 էջ:

• Ընկեր Փանջունի Վասպուրականի մէջ, Պուքրէղ, 1923, 84 էջ:

• Տքթ. Վարդան, ա.տ., 1925, 192 էջ:

• Ես դրսեցի չեմ առներ, Կ. Պոլիս, 1926, 732 էջ:

• Ընտանիք, պատիւ, բարոյական, Կ. Պոլիս, 1929, 436 էջ:

• Սալիհա հանըմ կամ բանակը բռնաւորին դէմ, հատ Ա., Կ. Պոլիս, 1931, էջ 1-350:

• Սալիհա հանըմ կամ բանակը բռնաւորին դէմ, հատ Բ., Կ. Պոլիս, 1931, էջ 351-654:

• Վաճառականի մը նամակները կամ կատարեալ մարդ ըլլալու արուեստը, Գահիրէ, 1934, 48 էջ:

• Ընկեր Բ. Փանջունի, Փարիզ, 1935, 208 էջ:

• Երկերի ժողովածու, Երեւան, 1935, 652 էջ:

• Ապտիւլ Համիտ եւ Շերլոք Հոլմս, հատ. 1. Բռնաւորը անծանօթին դէմ, Պէյրութ, 1937, 252 էջ:

• Ապտիւլ Համիտ եւ Շերլոք Հոլմս, հատ. 2. Թիւրք հերոսուհի մը, Պէյրութ, 1937, 280 էջ:

• Ապտիւլ Համիտ եւ Շերլոք Հոլմս, հատ. 3. Դեպի անկում, Պէյրութ, 1937, 208 էջ:

• Տասներկու տարի Պոլսէն դուրս. 1896-1908, (անձնական յիշատակներ), հատ Ա., Պէյրութ, 1937, 424 էջ:

• Ընկեր Բ. Փանջունի ի ծապլվար եւ Վասպուրական, Գահիրէ, 1938:

• Թիվ 17 խաֆիէն, հատ Ա., Գահիրէ, 1938, էջ 1-327:

• Թիվ 17 խաֆիէն, հատ Բ., Գահիրէ, 1938, էջ 328-623:

• Թիվ 17 խաֆիէն, հատ Գ., Գահիրէ, 1938, էջ 624-903:

• Թիվ 17 խաֆիէն, հատ Դ., Գահիրէ, 1938, էջ 904-1124:

• Միջնորդ տէր պապան, Պէյրութ, 1938, 416 էջ:

• Սալիհա հանըմ կամ բանակը բռնաւորին դէմ, հատ Ա., Պէյրութ, 240 էջ:

• Սալիհա հանըմ կամ բանակը բռնաւորին դէմ, հատ Բ., Պէյրութ, 1938, 232 էջ:

• Սալիհա հանըմ կամ բանակը բռնաւորին դէմ, հատ Գ., Պէյրութ, 1938, 220 էջ:

• Ընկեր Բ. Փանջունի տարագրութեան մէջ եւ ընկ. Փանջունիի աշխարհայեացքները, Գահիրէ, 1939, 48 էջ:

• Տասներկու տարի Պոլսէն դուրս. 1896-1908, (անձնական յիշատակներ), Սոֆիա, 1939, 296 էջ:

• Մատնիչը, Պէյրութ, 1940, 160 էջ:

• Օտեանի նամակները. Ա. շրջան, Իսթանպուլ, 1946, 184 էջ:

• Ընկեր Բ. Փանջունի, Պէյրութ, 1954, 148 էջ:

• Երկերի ժողովածու, Պէյրութ, 1955, 356 էջ:

• Ես դրսեցի չեմ առներ, Պէյրութ, 1956, 616 էջ:

• Երկեր. Վէպեր եւ վիպակներ, պատմուածքներ, Երեւան, 1956, 796 էջ:

• Տասներկու տարի Պոլսէն դուրս. 1896-1908, (անձնական յիշատակներ), հատոր Ա., Պէյրութ, 1956, 368 էջ:

• Թիվ 17 խաֆիէն, հատ 1., Պէյրութ, 1957, էջ 1-436:

• Թիվ 17 խաֆիէն, գիրք 2., Պէյրութ, 1957, էջ 437-888:

• Ընկեր Բ. Փանջունի Վասպուրականի մէջ, Վենետիկ, 1959, 101 էջ:

• Թաղականին կնիկը, Պէյրութ, 1959, 352 էջ:

• Մեր երեսփոխանները, Վենետիկ, 1959, 136 էջ:

• Առաքելութիւն մը ի Ծապլվար, Վենետիկ, 1960, 72 էջ:

• Ընկեր Բ. Փանջունի, Վենետիկ, 1960, 84 էջ:

• Երկերի ժողովածու, հատ. 1. Վեպ եւ վիպակներ, երգիծական եւ այլ պատմուածքներ, Երեւան, 1960, 728 էջ:

• Երկերի ժողովածու, հատ. 2. Ապտիւլ Համիտ եւ Շերլոք Հոլմս, Երեւան, 1961, 524 էջ:

• Երկերի ժողովածու, հատ. 3. Սալիհա հանըմ կամ բանակը բռնաւորին դէմ, Երեւան, 1961, 500 էջ:

• Երկերի ժողովածու, հատ. 4. Հուշագրութիւններ, երգիծական վիպակներ, Երեւան, 1962, 704 էջ:

• Երկերի ժողովածու, հատ. 5. Ես դրսեցի չեմ առներ, Երեւան, 1962, 596 էջ:

• Երկերի ժողովածու, հատ. 6. Ընտանիք, պատիւ, բարոյական, Թաղականին կնիկը, Երեւան, 1963, 676 էջ:

• Մատնիչը, Պէյրութ, 1961, 120 էջ:

• Ընկեր Բ. Փանջունի, Պէյրութ, 1962, 124 էջ:

• Թաղականին կնիկը, Պէյրութ, 1964, 256 էջ:

• Ընկեր Բ. Փանջունի, Պէյրութ, 1969, 124 էջ:

• Երկեր. Ընտանիք, պատիւ, բարոյական, Թաղականին կնիկը, Յեղափոխութեան մակաբոյծները (պատմուածքաշար), Համբարձում աղա, Երեւան, 1978, 736 էջ:

• Ընտիր երկեր. Պատմուածքնէր, վէպեր եւ վիպակներ, քրոնիկներ, կատակերգութիւններ, Երեւան, 1988, 588 էջ:

• Ընկեր Բ. Փանջունի, Երեւան, 1989, 264 էջ:

• Ազգային բարերար եւ այլ պատմուածքներ, Հալէպ, 1992, 120 էջ:

• Ընկեր Փանջունի ի Ծապլվար եւ Վասպուրական, Հալէպ, 1995, 256 էջ:

• Հայ Տիասբորան, Երեւան, 1999, 448 էջ:

• Մեր երեսփոխանները, մեր ազգային ժողովը, Երեւան, 1999, 268 էջ:

• Նամակներ, Երեւան, 1999, 304 էջ:

• Վերնատունէն (ակնարկներ), Երեւան, 1999, 320 էջ:

• Թիվ 17 խաֆիէն, գիրք 1, Երեւան, 2000, 328 էջ:

• Թիվ 17 խաֆիէն, գիրք 2, Երեւան, 2001, 344 էջ:

• Թիվ 17 խաֆիէն, գիրք 3, Երեւան, 2001, 304 էջ:

• Անիծեալ տարիներ (1914-1919. Անձնական յիշատակներ), Երեւան, 2004, 584 էջ:

• Անիծեալ տարիներ (1914-1919. Անձնական յիշատակներ), Թէհրան, 2005, 480 էջ:

• Ընկեր Բ. Փանջունի, Երեւան, 2006, 156 էջ:

• Անիծեալ տարիներ (1914-1919. Անձնական յիշատակներ), Թէհրան, 2010, 480 էջ:

• Ընկեր Բ. Փանջունի, Երեւան, 2014, 164 էջ:

• Անիծեալ տարիներ (1914-1919. Անձնական յիշատակներ), Թէհրան, 2015, 416 էջ:

• Թաղականին կնիկը, Պէյրութ, 2017: