Համաստեղ (Համբարձում Կելէնեան) (1895-1966), սփիւռքահայ արձակագիր, կը համարուի սփիւռքահայ գրականութեան հիմնադիրներէն մէկը։

Ծնած է 26 Նոյեմբեր, 1895 թուականի, Խարբերդի Փերչէնճ գիւղը, Թոթովենցի հայրենակիցն է։ Սորված է նախ գիւղի դպրոցին մէջ, ապա Մեզիրէ քաղաքի Կեդրոնական վարժարանին մէջ, ուր եւ անոր մէջ ծնած է սէրը՝ գրականութեան հանդէպ։

1911 թ. Համբարձումը աւարտած է վարժարանը եւ դարձած է գիւղի ուսուցիչ։ 1913 թուականին լսելով հօրը, տեղափոխուած է ԱՄՆ։ Համաստեղը իր 1966 թուականին գրած ինքնակենսագրականին մէջ յիշած է. «Իմ մանկական ու պատանեկան աշխարհը գիւղն է իր հեռաւոր լեռներու սահմաններով, իր քարաշէն մեծկակ եկեղեցիներով, իր դպրոցով, իր հոգսերով, իր սուրբերով, որոնք գիւղի սահմաններէն ներս կ՚ապրէին»։ Ան այդ նոր աշխարհին չէ համակերպած, դառնալով «կարօտի գրականութեան» տիպական ներկայացուցիչներէն մէկը։

Համաստեղը իր գրական ծածկանունը կազմած է իր ընտանիքի անդամներու անուններու սկզբնատառերով: Ոմանք կ՛ըսեն Համբարձում, Աստղիկ, Եղիսաբէթ-էն յառաջացուցած է իր գրչանունը, ուրիշներ կ՛ընեն՝ Համբարձում, Աստուր, Եղիա անուններէն:։ 1920 թուականին մէկ տարի ապրած է Նիւ Եորքի մէջ, ուր առաջին անգամ տեսած եւ մտերմացած է Շիրվանզադէին։ Հետագային, 1930 թուականին արդէն Փարիզի մէջ մտերմացած է Իսահակեանին, որ նոր դուրս եկած էր Խորհրդային Հայաստանէն։ Իսահակեանը միշտ ալ կը կրկնէր Շիրվանզադէի խօսքը. «Ես փրկեցի Համաստեղին»։

Յայտնի են Համաստեղի «Գիւղը» եւ «Անձրեւը» պատմուածքներու ժողովածուները, որոնք կը նկարագրեն հայ գիւղը՝ իր իւրայատուկ անցուդարձով եւ պատկերներով, «Սպիտակ ձիաւորը» վէպը եւ «Քաջ Նազար» խորագրով երգիծական կարճ պատմուածքները, «Հայաստանի լեռներու սրնգահարը» թատերգութիւնը, «Առաջին սէր» վիպակը։

Համաստեղ , 1966ի 26 Նոյեմբերի օրը, Քալիֆորնիոյ մէջ իր ծննդեան 70ամեակին նուիրուած յոբելինական հանդիսութեան աւարտին, երբ օրուան եզրափակիչ իր ելոյթը կ’ունենար, բեմին վրայ յանկարծամահ եղած է։ Թաղուած է Պոսթընի մէջ։

Համաստեղ ստեղծեց Սփիւռքահայուն ոգեղէն հայրենիքը եւ, հայոց կորուսեալ դրախտին վերատիրանալու անխախտ հաւատքով, պատգամեց մեր սերունդներուն.-

«Արիւնով գծուած Հայաստանի Հանրապետութեան սահմաններէն ներս է, որ սերմնացանը բուռը կը լեցնէ՝ ցորենի սերմերը նետելու։ Մեծ համբերութիւնով եւ զոհողութիւնով աշխատանք տարուած է արդէն քարերը մաքրելու։ Մենք կը հաւատանք հողի բարութիւնով մեր ժողովուրդի խաղաղ եւ համբերատար աշխատանքին։ Ան արտը պիտի դարձնէ բերրի ու բարգաւաճ»։

«Հայու Ոգին» խորագրով իր բանաստեղծութեան բառերով՝ Համաստեղ ապրեցաւ, գործեց ու արարեց մէկ ու միակ պատգամով.-

Մի հարցնէք ի՞նչ է, ո՞ւր է,

Ո՞ւրկէ կու գայ Հայու ոգին:

Ինչպէս արեւն է հուրհրան,

Ինչպէս կանանչն է դաշտերուն,

Ա՜յ ճիշդ այդպէս, ամէն տեղ է

Հայու ոգին:

Մեր հովերուն, մեր լեռներուն

Մեր դաշտերուն հոսող առուի

Կանչին հետն է

Հայու ոգին:

…

Ինչ ալ ըսենք, բայց դեռ քիչ է,

Ի՞նչն է իրաւ հայու ոգին:

Եթէ նայիք ձեր հոգւոյն մէջ,

Պիտի գտնէք մեր պապերէն բազմութիւն մը.

Պիտի գտնէք սաղաւարտեայ բանակ մը հին.

Պիտի գտնէք իմաստութիւնն ու ճրագը մեր վանքերուն:

Ձեր հոգւոյն մէջ պիտի գտնէք

Ձեր լեռներուն ու ժայռերուն մէջ թաքնուած,

Արձագանգի պէս թաքնուած,

Հայու ոգին:

 

ԶՐՈՅՑ ՇՈՒՆԻ ՄԸ ՀԵՏ

Անձրեւոտ ու մութ գիշեր մըն էր։ Դուրսը աշունի տերեւներուն հետ անձրեւի ձայնը կար։ Անտաշ փայտերով շինուած խուցին մէջ միսմինակ նստած կը ծխէի ու պատէն կախուած գանկը կը դիտէի, երբ լսեցի քու կաղկանձը աղաչաւոր։

— Այս ո՞վ է, ո՞վ, այս ուշ գիշերին, այս մութ գիշերին, —   ըսի ինքնիրենս։

Երբ դուռիս ձայնն իմացար, ինձ մօտ վազեցիր, հովին ու անձրեւին հետ իմ ոտքերուս քսուեցար եւ թոյլ տուիր, որ շոյէի գլուխդ, դունչդ ձեռքերուս մէջ առնէի։

Չգիտէի՝ ի՞նչ անուն տալ քեզ։ Ճակատդ սուրբի մը ճակատին էր նման։ Ես տեսած էի Սուրբ Անտոնիոսի նկարը` ձեռագիր Աստուածաշունչի մը մէջ նկարուած. աջ ձեռքը կուրծքին վրայ, խոշոր աչքերը երկինք վերցուցած էր այնքա՜ն աղաչաւոր ու աղօթաւոր։ Քու աչքերդ Սուրբ Անտոնիոսի աչքերուն բարութիւնն ունէին, անոր աչքերուն պէս միւռոնաւոր։ Այդ գիշեր ոտքերուս քով ապաստան գտած՝ կը նայէիր ինձ ջերմեռանդ հաւատաւորի մը պէս. այնպէս՝ ինչպէս Սուրբը երկինք կը նայի։

— Բարի Անտոնիոս։ Չգիտեմ՝ որքա՞ն սիրեցիր այդ անունը։

Երբ անունդ կուտայի, լայն ցատկռտուքով ինձ մօտ կուգայիր, ու ես կը սիրէի քեզ՝ քու անճոռնի ձեւերուդ մէջ։

Անձրեւէն վերջ ի՜նչ անուշ է անտառի հոտը։

Յաջորդ օրը աշունի անտառին մէջ պտոյտի ելանք, երբ թուփերը բոցի գոյնով բռնկած էին, երբ մեր ոտքերուն տակ տերեւները կը խշրտային։ Պահ մը մոռցած ամէն ինչ՝ ես սկսայ սուլել ու ձեռքիս անտաշ գաւազանը աշունի ծառերուն նետել։

Այդ օրը տերեւները թափել ինձ համար հաճոյք էր, եւ դուն գաւազանիս ետեւէն կը վազէիր իմ հաճոյքին ու քու հաճոյքիդ համար։

Մենք շատ լաւ բարեկամներ եղանք, իրարու բախտակիցներ` ես ու դուն։ Ո՞ր անծանօթ ալիքը քեզ ինձ մօտ նետեց, իմ բարի՜ Անտոնիոս։

Երեկոյ մը ինձ հաճելի ըլլալու համար, խեղկատակ շարժումներ ըրիր, վար ձգեցիր իւղէ լապտերս ու կոտրեցիր, մինչ ես պատէն կախուած գանկը կը դիտէի ակնապիշ։ Յանցաւորի մը պէս անկիւնը նստեցար լուռ, եւ այն ատեն միայն մօտեցար ինձ, երբ քու անունը տուի ու ժպտեցայ քեզ։

Ահաւոր ալիք մըն ալ զիս այս ափերը նետած է, իմ բարի Անտոնիոս, ու հալածական ոտք քաշած եմ Տէր Էլ Զօր, Հալէպ, Ալճերի, Մարսէյլ ու օր մըն ալ Փարիզի փողոցներուն մէջ ինկայ իմ խոշոր կօշիկներով։ Երէկ Հողդարն էր, ուր սերմ կը նետէի, կարմուճը, ուր ամէն առաւօտ ձեռքիս հաստ մականով լծվար գոմէշները կը զսպէի։ Այսօր՝ Նոթրտամ, Ս. Միշէլ, Լիւքսէմպուրկ, ուրկէ անցայ իմ խոշոր կօշիկներով։

Այսօր արեւոտ է. երթա՛նք անտառ` շագանակ քաղելու։ Մենք հեռուները, դիմացի հսկայ, սեպաձեւ լեռները կ’երթանք, ուրկէ, գիշեր ատեն, լուսնկան կը կախուի, ինչպէս ոճրագործ մը կառափնատէն։ Ու ես, գիշեր ժամանակ, այն ահաւոր պարապութեան մէջ, լուսնեակին սպիտակ ցոլքերուն տակ ցատկռտող սեւ արջեր տեսած եմ։

Ի՜նչ լաւ է արջերու դրացի ըլլալ, ապրիլ ամայութեան մէջ ու դրացնանալ Աստուծոյ։

Այս գիշեր դուրսը նորէն թանձր մթութիւն մը կայ։ Հովը աշունի տերեւներ կը զարնէ պատուհանիս։ Եկ, նստէ ոտքերուս մօտ, իմ բարի Անտոնիոս, ես քեզ պիտի պատմեմ հեքեաթը իմ աշխարհին ու կեանքին։

***

Քսան տարու էի, շէն տունի զաւակ։ Առաւօտ մը, երբ արեւը դեռ նոր ծայր կուտար ու իմ յաղթ ստուերը դիմացի բլուրը կը նետէր, ես սերմ կը նետէի Հողդարի արտին մէջ ու իմ սիրած աղջկան՝ Տէր Մարուքանց տանիքը շարուած, աշունի ոսկեգոյն դդումներուն մասին կը մտածէի։ Կը մտածէի, որ, երբ երեկոյին անոնց դրան առջեւէն անցնէի, գոմէշներուս ձայն պիտի տայի, ու անոնք իրենց երկաթեայ սամիները պիտի զնգացնէին։ Այն ատեն իմ սիրածը պիտի գիտնար, որ ես կ’անցնէի իրենց դրան առջեւէն։

Այդ շէնշող մտածումներուն մէջ էի, երբ ճամբէն անցնող ձիաւոր ոստիկաններ մօտեցան ինձ, գոգնոցիս սերմերը թումբին վրայ թափեցին ու տարին զիս։ Արօտին մէջ արածող գոմէշներս հպարտ՝ իրենց վիզերը տնկեցին ու իմ ետեւ նայեցան՝ խոտը բերաններուն։ Ես հպարտ էի իմ լեռներու պէս գոմէշներով։ Արքայական էր անոնց քալուածքը. նայուածքները տիրական ու հպարտ էին, հպարտ, ճիշդ իմ հոգիին պէս։

Ու ոստիկանները տարին զիս գորշ ճամբէն, անյայտ ճամբէն։

Ես չտեսայ իմ մայրը, որ իր հոգին ստուերիս պէս իմ ոտքերուն էր կապեր։

Ես չտեսայ իմ հայրը, որ մէկ երկինք կը նայէր, մէկ իմ հասակին։ Ու վերջին անգամ Տէր Մարուքանց տանիքը շարուած աշունի ոսկեգոյն դդումները մնացին իմ աչքերուն մէջ։ Երազի հետ խառնուեցաւ սիրականիս ժպիտը գաղտուկ, վարսերու խուրձը հիւսուած ու սպիտակ ձեռքերը հինայուած։

Անոնք պատերազմի տարին զիս։

Եւ ես տեսայ կտրտուած մարմնի կտորներ, ցրեխուած գանկեր հոտած ուղեղներով, ուր իշամեղուներ կ’իջնէին։ Տեսայ խելագար վազքեր, լսեցի ահաւոր ճչոցներ։ Տեսայ, թէ ինչպէս մարդիկ, կոկորդ կոկորդի չոքած, կը սպաննէին իրար` առանց իրար ճանչնալու։ Տեսայ, ինչպէս այլայլուած դիմագծերով մարդիկ կը փախչէին, ու ինչպէս ձիերը, անոնց կողերուն ու գանկերուն վրայէն կոխելով, կ’արշաւէին։ Տեսայ իմ կողքի ընկերը, որ մահէն շատ կը վախնար, վիրաւոր հողը կը ճանկռտէր ու ինձ կը նայէր զարհուրելի աչքերով։ Տեսայ, ինչպէս ձիեր վայրենական խրխինջներով կը վազէին ու իրենց ասպանդակէն կախ զինուորներ վիրաւոր՝ քարէ քար կը զարնէին։

Ու ես ապշահար, վայրի փոթորիկներէն գզգզուած խրտուիլակի մը պէս կեցած էի։ Չէի զգար, չէի մտածեր։ Միայն գիտէի, որ հեռուէն թնդանօթ կրող կառքեր կ’անցնէին, ու ինծի այնպէս կը թուէր, թէ բզէզներ կ’անցնէին ամպին վրայէն։

Յաջորդ առաւօտ, երբ փոսի մը մէջէն աչքերս բացի, արեւը դեռ նոր կը ճեղքուէր։ Օ՜հ, օրհնութիւն արեւին ու կեանքին։ Այդ գիշեր կարծես ամբողջ դար մը քնացեր էի։

Դաշտին մէջ վիրաւորուողներու հծծիւններ կային. մի քիչ հեռուն վիրաւոր ձի մը` կարմիր ու ուռեցած փորով, ինկած էր ծանր ու ծանր կը հեւար։ Մատղաշ արեւ մը կար դաշտին ու ձիուն դէմքին վրայ։ Եւ հովիտն ի վար շրջուեցայ ու քալեցի երեք օր, լեռներու ճամբայէն, ամայի ճամբայէն։

Երեք օր վերջը ես հասած էի այնտեղ, ուրկէ ցեղիս կարաւանն էր անցեր։

Ինչպէ՜ս պատմեմ, իմ բարի Անտոնիոս։ Իրիկուան դէմ էր։ Անապատին մէջ կար թեթեւ փոթորիկ մը։ Այդ փոթորիկին մէջ ես տեսայ արեւէն ճերմկցած գանկերու պարը խելագար։ Անոնք հովին առջեւէին կը քշուէին, գանկերը դատարկ, անհունի պէս պարապ ու խոռոչաւոր։ Անոնք քարերու կը զարնուէին, անոնք իրարու զարնուելէ յետոյ փոթորիկին հետ բոլորակ կը դառնային։ Անոնց հետ ձայն մը կար, ձայն մը` խորունկ ու ահաւոր։

Ես տեսայ կմախքներ, ամբողջական, անհամար, օ՜հ, հազարաւոր կմախքներ։ Տեսայ կիներու վարսեր գլխի թասի վրայ միայն։ Տեսայ վիզեր, ոտքեր, բազկոսկրեր, կոնքեր, կողեր` իրարմէ զատուած։

Մութը հետզհետէ կը թանձրանար, փոթորիկը դեռ կը դառնար, ու ես սարսափեցայ, իմ բարի Անտոնիոս։ Շունչիս մէջ դեռ վառօդի հոտը կար։ Մութը որքան թանձրանար, կմախքները այնքան երկար ու հսկայ կ’երեւէին։ Անոնք կը շարժէին կարծես, ոտքի կ’ելլէին, իրարու կը մօտենային, օ՜հ, ինչ բարձրահասակ են, երկնքի չափ, երկնքի չափ։ Ու բոլորը մէկ, մութին մէջէն, սաւանի պէս ճերմակ ոսկորները շխկացնելով, իմ շուրջը հաւաքուեցան ու բոլորը մէկ իմ անունը տուին.

— Օվանի՛ տղայ, Օվանի տղայ։

Անոնք մեր գիւղացիներն էին, ու ես չճանչցայ զանոնք, իմ բարի Անտոնիոս։

Այն մէկը, այնքա՜ն հսկայ, թերեւս քահանան էր գիւղին, աղեղնաւոր ու լայն ոսկորները, կարծես, երկնքին դպած։

— Օվանի տղայ, Օվանի տղայ, եկեղեցիին կանթեղը վառուած թողուցի ելայ։

— Օվանի տղայ, Օվանի տղայ, իմ արտը կէս վար ձգեցի ելայ։ Որ գիւղը դառնաս, վարը լրացուր, բամպակին հունտը` ճըվալով լեցուն, վերը` չարտախն է։

Թորկանց Մակարն էր։

— Օվանի տղայ, Օվանի տղայ, եզները լուծքով Հողդարի ճամբան թողուցի ելայ. այգիս այդ օրը չջրած ելայ։

— Օվանի տղայ, արեւուդ ղուրպան, գեղէն ե՞րբ ելար։ Լաւ մը նայեցա՞ր, բանջարանոցս էծ, կով մտա՞ծ էր։

Խաթուն մաման էր։

— Օվանի տղայ, Օվանի տղայ, տանս բանալին ճամբան կորուցի. տղայ, չտեսա՞ր։

— Օվանի տղայ, Օվանի տղայ, ա՜յ, քեզի ըսեմ, սերմը, որ նետես, բթամատդ միշտ աջ ու ձախ շարժէ։

Հովկուլ Կիրօն էր` վարպետ սերմցանը։

Ու ես, արմուկս ապառաժի մը կռթնցուցած, կը տեսնէի այդ հսկայական կմախքները աղեղնաւոր։

Այդ մէկը Թեթէ Կարօն էր` վարպետ սայլագործը. միւսը՝ Ուստա Անտոնը` կամուրջներ շինող. մէկալը՝ դհոլ զարնող Խաչերը։ Ո՞րը ըսեմ, իմ բարի Անտոնիոս։

Հոն տեսայ կմախքները իմ ծնողքին. իրարու մօտ կեցած էին, ինչպէս արեւոտ պատին ներքեւ քով քովի կը կենային յաճախ։ Գլուխս թեւերուս մէջ առի, որ չտեսնէի սրսփալը անոնց ոսկորներուն։ Անոնք չխօսեցան ինձ հետ. անոնք չէին կրնար խօսիլ։

Երբ աչքերս բացի, բոլորը մէկ հեռացած էին։ Մութին մէջ ֆոսֆորի կանաչորակ լոյսեր կային ու յետոյ` չագալներու աղմուկ եւ լուսաններու աչքեր վառվռուն։

Ես անցուցի այդ գիշերը զարհուրելի, իմ բարի Անտոնիոս։ Եւ առաւօտուն ես շարունակեցի իմ ճամբաս։

Կէսօրուան շողն էր։ Տեսայ Արաբի մը բանջարանոցին մէջ ձողի մը ծայրը ցցուած գանկ մը խոշոր. ուրիշ շատ գանկեր եւս ցցած էին՝ բանջարանոցը աւերիչ թռչուններէն պաշտպանելու համար։ Սակայն այն մէկին վրայ ակռաներու ժպիտ մը կար իմաստուն, հեգնանք մը` նուրբ ու բարի. իմաստուն հեգնանք մը երկնքի ու երկրի դէմ։

Ամբողջ օր մը թագնուեցայ այն տեղերը ու վերջապէս առիթը գտայ գողնալու այն գանկը խոշոր։ Պայուսակիս մէջ դրած՝ պտտցուցի Պաղտատ, Հալէպ, Եգիպտոս, Թունուզ, Մարսէյլ ու Փարիզ։

Այդ գանկն է, իմ բարի Անտոնիոս, հիւղակիս պատէն կախուած, ու ես ամէն օր կը նայիմ` սերտելու համար գաղտնիքը անոր նուրբ ու իմաստուն հեգնանքին։

Տեսայ ցեղիս որբերը մերկ՝ Շամի փողոցներուն մէջ։ Մէկը, աչքերը լայն-լայն բացած, անկիւն մը կեցած, գողցած նարինջ մը կը կեղուէր։ Ուրիշներ, կենդանիներու նման անբան, կեցած էին հացագործի մը խանութին առջեւ։ Մօտեցայ անոնց, իմ ու իրենց լեզուով խօսեցայ։ Անոնք հայհոյեցին ինձ ու իմ ետեւ քարեր նետեցին։ Անոնք անհամար էին։ Երբ աղմուկը կը քաշուէր պազարներէն, անոնք խանութներու էշիկներուն վրայ կը քնանային, նապաստակի նման մէկ աչքերնին բաց, քաղաքի պահապաններու մականին ձայնէն ընդոստ արթննալու համար։

Քաղաքէն քիչ հեռու` կիսափուլ տան մը մէջ, տեսայ ցեղիս աղջիկները սեւաչեայ, ուր կ’այցելէին գողերն ու հարբածները քաղաքին, կ’այցելէին զինուորները զօրանոցէն փախած, աւազակները ճամբաներէն։ Ու գիշեր մըն ալ կիսապատէն վար աղջկայ մը մերկ դիակը ճամբուն վրայ նետելնին տեսայ։

Տեսայ այդ բոլորը, իմ բարի Անտոնիոս։

***

Իմ գիւղի սահմաններն էին. արեւելքէն Ս. Օվան լերան ուսերուն վրայ նստող արեւը. արեւմուտքէն՝ վերջալոյսի ներկը՝ դեռ նոր ցանուած բամպակներուն վրայ, նաեւ այն քարանձաւը, ուր արեւը իր խարիսխը կը ձգէ. հիւսիսէն՝ գորշ ճամբան, ուրկէ կ’անցնէր ջորիներու կարաւանը զանգակաւոր. հարաւէն՝ այգեպանին հիւղը` ուռիներով շինուած եւ կամ Օվկանց Կիրօն, որ ամէն իրիկնադէմին լուծքէն կը դառնար ու իր խոշոր կօշիկները ծառին կը զարնէր` արտին հողը մաքրելու համար։

Հեքեաթ էր իմ գիւղը, իմ բարի Անտոնիոս, ու ես չգիտէի, թէ երկնքի ո՞ր ճամբէն կուգային այն մարդիկը ու ինչպէ՜ս կը ներկէին հազար-հազար գոյները դաշտերուն։

Կ’ըսէին, որ փոքրիկ, մօրուսաւոր, մարդեր էին ու տերեւներուն վրայ կրնային կանգնիլ։ Անոնք՝ կռնակնին թիթեղէ մեծ ամաններով ներկեր կապած՝ լուսնկի լոյսին տակ, կը ներկէին ոսկեգոյն դդումները աշունին, բոցագոյն տերեւները ալուճին. կը ներկէին ծաղիկները վայրի հազար-հազար գոյներով։ Անոնց մօտէն կ’անցնէր ջուրը արտերուն ու ջրաղացներուն, կ’ըսես, հողին լայն սիրտն էր, որ կը խայտար ջուրերուն հետ ցայտուն։

Եւ ինձ կը թուէր, թէ կարմիր ու երկար փետուրներով աքաղաղը, կիսապատին վրայ թառած, աշխարհին կը ձայնէր. թէ Տէր Մարուքենց աղջիկը աշխարհի է՛ն գեղեցիկ աղջիկն էր, երբ խուրձ վարսերը ետեւ կը ձգէր ու աղբիւր կ’երթար. թէ՝ Չայի կամուրջը աշխարհի հրաշալիքներէն էր։

Կամուրջն ունէր երեք բոլորակ կամարներ` յղկուած քարերով։ Ճակատի քարին վրայ, կարծես Ս. Մեսրոպի ձեռքով, քանդակուած էր.

Կամուրջը շինուեցաւ յամի Տեառն 1795-ին,

Կամօքն Հռոփի դուստր Հաճի

Յակոբ Առաքելի։ Ձեռամբ Ուստա

Անտոնի։

Կամուրջը ուխտավայրի մը չափ խորհրդաւոր էր, ու մենք` մանուկներս յաճախ կամուրջին տակէն ձէն կուտայինք, էնդի դիմէն ձէն առնելու համար։ Խեչեփառներ արեւին դէմ կը բռնէինք, աւազին վրայ կը ձգէինք` մանկական հաճոյքով մը դիտելու անոնց չարչարանքն ու շարժումները խորհրդաւոր։

Այդ՝ մեր գիւղի կամուրջն էր, Չայի կամուրջը, ուրկէ կ’անցնէին այծերն իրենց անճոռնի ցատկռտուքով, մատակ ձին, իր ձագով. կ’անցնէին կովերը նախիրին, վերջալոյսի շերտ մը կռնակնուն վրայ, կ’անցնէր նախրապանը՝ դեռ նոր ծնած հորթը գրկին. կ’անցնէր ցուլը` հպարտ գլուխով, էշը՝ դդումի քաղուած թուփերուն տակ կորսուած. կ’անցնէին հնձուորները, ջրուորները գեղին. կ’անցնէր Հով Արութը ու կը տնտնար կամուրջին վրայ, որովհետեւ վարը` ջուրին մէջ, սրունքնին վեր սոթթած բոպիկ ոտքերով գիւղի հարսները լուացք կ’ընէին. կ’անցնէր ե՛ւ ռէնջպէր Թորոն` լծուոր եզներն իր առջեւ ձգած, նաեւ դեռ նոր բացուած բամպակի ծաղիկը արախչիին ծալքերուն մէջ դրած։

Թորոն գանգատ ունէր ընելիք, թէ կոչնակը ճեղքեր է ու ձայնը մինչեւ Հողդար չի հասնիր։ Եկեղեցիէն յետոյ Թորոն տուն կ’երթար, բամպակի ծաղիկը իր կնոջ երեսին, աչքերուն կը քսէր՝ բամպակը բուսցնող հողին ժպիտով։ Երեկոյին, ձէթի ճրագին առջեւ մի քանի գլուխ «Եկեսցէ» կը կարդար ու կը պառկէր կնոջ քով` համբուրելու անոր թուշը, բամպակի ծաղիկն արգասաւորող հողին պէս արգասաւորելու վաղուան լծվարը, սերմնացանը, նաճարը, քահանան, մշակը։

Վաղը անոնք պիտի անցնէին միեւնոյն կամուրջէն, սերմնացանը իր սերմի գոգնոցով, լծվարն իր մեծղի գոմէշներով։

Շատ էին իմ գիւղի ճամբաները, իմ բարի Անտոնիոս։ Մէկը սայլերու ճամբան Հողդար կը տանէր, ուրկէ, իրիկնադէմին, բանուորները գիւղ կը դառնային երգով, հէքեաթներով։ Բարկ միջօրէի պահուն, երբ կրիան կ’անցնէր մժեղներու պարս մը իր վերեւ, կը տեսնուէր սայլ մը` ետեւ շրջուած, դեռ նոր հնձուած ցորեաններով լեցուն։ Գերեզմանոցին ճամբան, ուրկէ ամէն մեռելաթաղի ժամկոչն իր խնկամանը կը տանէր։ Երկնքի ճամբան էր, ուրկէ մեր երանելի մեռելները երկինք կ’երթային։

Վանքի ճամբան, ուրկէ յաճախ իմ եզները արածելու կը տանէի։ Շար ի շար ծառերուն տակով կ’անցնէի սուլելով։ Կ’անցնէի` «Կար ու չկար» հէքեաթի աղջկան ջերմութիւնով բռնկած։ Իմ վերեւ կ’անցնէր երամը վանքի աղաւնիներուն։ Մի քիչ հեռուն` խոզաններուն մէջ, կ’արածէր բաց պղինձի գոյնով վանքի ծեր ջորին։

Այգիներու ճամբան, անտառին ճամբան, Թէք թութին ճամբան, որոնք յաճախ սպիտակ աղջիկներու նման կը հանուէին ու հրճուանքով անձրեւին տակ կը մտնէին։

Օ՜հ, անձրեւը մեր գիւղին, լիառատ ու օրհնաբեր։ Անձրեւը չսկսած՝ ճնճղուկները վանքի քիւերուն տակ կը մտնէին։ Տանտիկին Մարիամը իր տանիքէն լաթերը կը հաւաքէր։ Ագռաւը ծառերուն տակով կ’անցնէր արագ՝ իր բոյնին հասնելու։ Անձրեւը կ’իջնէր յորդ։ Երանիկ Աղբար չարտախ կ’ելլէր ու անձրեւը կը դիտէր։ Անոր դէմքին վրայ կար գոհութիւնն ու հրճուանքը դաշտերուն։ Դաշտի բանուորները` կիսով թրջուած, գիւղ կ’աճապարէին՝ ճըվալներ գլուխնուն քոլոզ ըրած։

Անձրեւը կ’իջնէր խոզաններուն վրայ, այգիներուն մէջ, կամուրջին վրայ, ջուրերուն մէջ, որթատունկի տերեւներուն վրայ, որոնց ներքեւ, նապաստակները, ապաստան գտած, անձրեւի երաժշտութիւնը կ’ունկնդրէին։

Անձրեւէն վերջ՝ նորէն արեւ, եւ տանտիկին Մարիամը սպիտակ լաթերը տանիքին վրայ կը փռէր։ Ճամբաներուն մէջ՝ նորէն կեանք։ Անձրեւէն վերջ ջրաղացքի դուռին վրայ նոր բեռներ կը փլէին, կամուրջի կամարին տակ արեւին արտացոլացումը կը շարմղէր։ Անձրեւէն վերջ ջաղացպան Նաւօն դուռին վրայ կ’ելլէր` վրայէն գլխէն ալիւրը թօթուելու։

Ինչպէ՜ս պատմեմ իմ գիւղին բարութիւնը հէքեաթային, իմ բարի Անտոնիոս, աղջիկները իմ գիւղին, այգիները իմ գիւղին, արշալոյսը, միջօրէն, վերջալոյսը իմ գիւղին. սէրը, քէնը, հարսնիքն ու պարն իմ գիւղին. քահանան, վարժապետը, վանքն ու դպրոցն իմ գիւղին. ցանկապատերէն յորդող պտուղները, երգերը երդիքներէն լսուող, շորոր քալող հարսներն իմ գիւղին։

Ինչպէ՜ս պատմեմ, կալը, կուտը, ցանն ու ցանքը, ցուլն ու ցորեանն իմ գիւղին. գիշերը, որ յանկարծ նորածին երախայի մը լացը կը լսուի, եւ լուսնկին տակով կռունկները կ’անցնին երկար վիզերով. կօշկարը, նաճարը, կապ շինողը, քոլոզ Արութը, Կիրակոս Պաճին, Աղցանող Գեվոն, Քամի Փչող Մակարը. էրիկ կնիկ` Հռնոն, Տոնոն մեր գիւղին. արեւոտ օրերու թռիչքը աղաւնիներու, մեղուներու պարսը, տօնական օրերը, գոմէշներու կռիւը, թումբին վրայ ձգուած թամբը ձիուն։

Ինչպէ՜ս պատմեմ երկու աքաղաղներու կռիւը աղբանոցին վրայ, երկու ձիերու կռիւը արօտին մէջ, երկու մանուկներու կռիւը կամուրջին մօտ, երկու ծերերու հանգիստը արեւոտ պատին տակ, երկու աղջիկներու հնչուն ծիծաղը աղբիւրի ճամբան, երկու եզներու սիլուէթը հորիզոնին մօտ։

Իմ սիրտն ալ, իմ բարի Անտոնիոս, բախտաւոր սիրահարներու սրտին պէս շէն է իմ գիւղով։

Ես կը տեսնեմ սայլերը` ալիւրով բեռնաւոր, կը տեսնեմ ջրաղացները, որ կը դառնան, աղմկոտ ու խուլ, եկեղեցիին մէջ արձագանգուած երգերու ձայնով։

Կը տեսնեմ լուսնկան, որ կալին վրայէն կ’անցնի, բարտիները հովին առջեւ կը ծռին։ «Ջերմութիւն ի ջրոյ» առաջին անգամ ձիւներու տակէն Ս. Սարգիսի քարը կը տեսնեմ։ «Ջերմութիւն ի հողոյ»։ Գոմէշներ ու ցուլեր թումբեր կը փորեն, եւ, վիզերնին տնկած, երկինքն ու երկիրը կը հոտուըտան։

Հիմա, իմ բարի Անտոնիոս, ինձ կ’ըսեն, որ այն շէն գիւղը, դժբախտ սիրողներուն սրտին պէս աւերակ է դարձեր. արագիլը Թլկանց փուշերէն վաղուց է հեռացեր, ջրաղացներուն ջուրը ցամքեր է ու առուին մէջ գորտերու դիակներ կան, ցեխերու հետ չորցած. ջուրին վար թափած տեղը սարդի թելեր կան։

Ինձ կ’ըսեն, որ եկեղեցին քանդուած է. տաճարին տեղը աղուէս մը իր բոյնն է փորեր. մկրտութեան պատուհանին մէջ այժմ կանանչ մողէզներ կը սլուըլտան ու, բարկ արեւին տակ, քարը կը լիզեն. բարի քահանային կեցած տեղը «ապրիմ մեռնիմ»ն է բուսեր. վայրի խոտ մըն ալ կեցած է հոն, ուր երէցփոխ Վարդանը կը կենար իր փոքրիկ սնտուկով. երկար, կարծես շիլ, անանուն խոտ մըն ալ Քէլ Մինասին տեղն է տնկուեր։ Ու խոտեր ժամուորներու տեղ ժամուորներու պէս կեցած։

Ինձ կ’ըսեն, որ փլած է վարժատունը։ Դեռ շատ մանուկ, այնտեղ հեգեցի իմ առաջին գրերը։ «Աղիւսակի» քրտինքը այնտեղ եմ թափեր. յետոյ՝ Գափամաճեան, Զապէլ Ասատուր, Խաչկոնց, Նարեկ ու Խորենացի։

Կ’ըսեն, որ Մարկոսանց կողմի պատը կը մնայ տակաւին, ուր դպրոցի սեւ պատն էր. դեռ կը մնայ նաեւ պատուհանը, ուր Մեծ Պահքի օրերու արեւի վերջին շողը կը տնտնար, ու մենք կը սկսէինք հաւաքուիլ իրիկուան արձակուրդի համար։

Կ’ըսեն, որ տակաւին կիսով քանդուած սեւ պատին վրայ կան ու կը մնան մի քանի վանկեր, վարժապետին ձեռքով գրուած՝

«րա տը շխ ր հի ամ նա ղեցիկ լեռ»։

Կ’ենթադրեմ, վարժապետը գրած է, թերեւս քերականական վերլուծումի համար՝

«Արարատը աշխարհի ամենագեղեցիկ լեռն է»։

Յետոյ՝ թիւեր. 4+13+22…

Կ’ըսեն, որ տուներու հատուկտոր պատերը կը մնան։ Արագիլի ձեւով կանգնած պատը Պաղտօենց տունն է։ Քրիստոսի խաչելութեան ձեւ առած պատը Մարուքենցն է։ Ճամբուն վրայի ծառերը գօսացած են, ու տերեւները՝ երկաթի գոյն առած։ Աղբիւրին քովի ծառին վրայ կախուած դեռ կը մնայ գոյնը նետած վերարկուի մը կտորը։ Անտարակոյս, երէցփոխին վերարկուն էր, որ ամէն տօն օրերուն կը հագնէր։ Այդ բոլորին մէջ կոթողի պէս կը մնայ Թորկանց ձէթհանքին սիւնը…

***

Հէքեաթային երազէն արթնցող բանտարկեալ մըն եմ, իմ բարի Անտոնիոս, ու կը սերտեմ ժպտիլ ճիշդ այս գանկին պէս։ Յաճախ պատէն վար կ’առնեմ զայն ու կը դիտեմ՝ երկու ձեռքերուս մէջ առած։ Կը փորձեմ ժպտիլ, ա՜խ, ինչպէ՞ս ժպտիլ անոր պէս բարի, անոր պէս իմաստուն ու անոր պէս հեգնոտ։ Թերեւս մեր գիւղի Օհան Նիկոյի գանկն է, որ եկեղեցիին մէջ «Դանիէլ» կը կարդար, եւ կամ Տափան Մարգարինը, որ արտոյտին հետ դաշտ կ’ելլէր, արեւին հետ, արեւին պէս իր թեւերը կը տարածէր ու արտերուն մէջ սերմ կը նետէր…

Ու ես յաճախ կը մենախօսեմ առանձնութեանս մէջ, կը խօսիմ Համլէթի մը իմաստուն խոհերով՝ գանկը աջ ձեռքիս մէջ բռնած։

Գանկը` լայն ճակատով, փոս աչքերով ու մաշած քթով կը ժպտի միշտ։

Ա՜խ, ինչպէ՜ս ժպտիլ անոր պէս բարի, անոր պէս իմաստուն ու հեգնոտ։

***

Վաղը, իմ բարի Անտոնիոս, վայրի այծի փոսթէ միլթան կը շինեմ ինձ, կը շինեմ տրեխներ։ Վաղը այս աշունի անտառէն ճամբորդի գաւազանս կը կտրեմ։ Մախաղիս մէջ կը դնեմ գանկը։ Այս մենաւոր հիւղին դուռը բաց կը ձգեմ հովերուն ու շնագայլերուն առջեւ, ու մենք ճամբայ կ’իյնանք դէպի իմ Հայրենի գիւղն աւերակ, ես ու դուն։

Մենք կ’անցնինք Պաղտատէն, Մուսուլէն, Ուրֆայէն, Տիարպէքիրէն. կ’անցնինք լեռներու ճամբէն, կը քնանանք բնութեան տարրերուն հետ. կ’արթննանք արշալոյսէն առաջ, ճամբայ կ’իյնանք աստղերու տոմարով ու կը քալենք, ես ու դուն։

Երբ ուղտապանները հեռուէն տեսնեն, որ այծի փոսթ հագած մէկը լեռներու ճամբէն շունի մը հետ կը քալէ, այդ մենք ենք։

Երբ վրանաբնակ գնչուներ տեսնեն մէկը, որ գետափին ծռած ջուր կը խմէ շունի մը հետ, այդ մենք ենք։

Երբ որսորդը տեսնէ, որ անտառներուն մէջ անցորդ մը ճաշ կ’ընէ շունի մը հետ, այդ մենք ենք։

Երբ վայրի այծեամը սոսկայ յանկարծ ու տեսնէ, որ լեռներուն մէջ` առուակին քով, մէկը կը քնանայ, ու շունը կը հսկէ անոր, այդ մենք ենք։

Երբ դաշտեցին տեսնէ այծի փոսթ հագած մէկը, որ կը մօտենայ շունի մը հետ ու կ’օգնէ սայլը ճահիճէն հանելու, այդ մենք ենք։

Մենք մեր ճաշը անօթիին հետ կը բաժնենք ու մեր իմաստութիւնը` անմիտին հետ։ Մենք գիւղերու եւ քաղաքներու մէջ կը մտնենք, կը կենանք դարպասներուն առջեւ, ու ես կ’երգեմ գեղեցկութիւնը արեւին ու աշխատանքին։

Օ՜հ, եթէ գիտնան, թէ որքա՜ն բարի է այն արեւը, որ ամէն օր նշխարքի նման իրենց ձեռքերուն ու ճակատներուն վրայ կ’իյնայ։ Եթէ գիտնան, թէ որքա՜ն բարի է աշխատանքը հողին… Եթէ սերտեն վանկերը արտոյտին, անոնք այլեւս չպիտի սպաննեն։ Որսորդը իր հրացանը պիտի ձգէ, երբ տեսնէ, թէ ինչպէս այծեամը վերջալոյսի պաստառին վրայ իր ձագուկներով ապառաժէն վեր կը ցատկէ։

Պիտի ըսեմ անոնց, թէ սովորական չէ խոտը, որ կը ծլի. ծառը, որ իր ճիւղերը երկինք կը բանայ աղօթքի ձեւով. թռչունը, որ կը թռչի կապոյտին միջով. արեւին շերտը, որ ամէն առաւօտ պատուհանին մէջ կ’իյնայ. եզը, որ օրն ի բուն իր արօրը կը քաշէ։

Ու ես պիտի երգեմ երգը եզին, արօրին, խոփին, երգը հպարտ գոմէշին, ցորեաններով լեցուն սայլին, այգիի ճամբուն, խաղողի բեռան տակ իր ականջները թոյլ ձգող էշին։ Պիտի երգեմ երգը հնձուորին, կալին, հունձքին, մանգաղին։ Պիտի երգեմ արեւին տակ խլրտացող երգը սերմին, երգը կամուրջին, առուին, ջրտուքին, երգը հողէ տուներուն։

Առաջին անգամ, երբ իմ աւերակ գիւղը տեսնեմ, իմ սիրտը պիտի փլի, իմ բարի Անտոնիոս։ Կոտրուած սրտով ես պիտի կենամ ձէթհանքի սիւնին քով ու պիտի հնչեցնեմ իմ երգը` աւելի հզօր ու աւելի գեղեցիկ։ Աշխարհի չորս հովերուն ցրուած իմ ցեղակիցները պիտի լսեն իմ երգը ու պիտի գան։

Պիտի գան եօթը վարպետներ` գիւղին եկեղեցին շինելու համար։ Անոնք ժառանգորդներն են մեր հինաւուրց վանքերը շինող վարպետներուն։ Պիտի գան կամուրջ շինող Ուստա Անտոնի աշակերտները, պիտի գան հազար-հազար բանուորները, աղիւս թափողներ, գերան տաշողներ, ջուր կրողներ, փայտ կտրողներ, որմնադիրներ, տախտակ շինողներ, գամ գամողներ, աղիւս կրողներ, քարակոփներ, ցուիք կապողներ։

Պիտի գան առու շինողներ, վար ընողներ, սերմ նետողներ, հնձուորներ, մանգաղ շինողներ, սայլագործներ, կալ կապողներ։

Մենք բահերով, դհոլ զուռնով պիտի երթանք ու փորենք ակը ջուրին, որ պոռթկայ յանկարծ, արտերուն քովէն անցնի ու նորէն լեցնէ արտն ու արօտն օրհնութիւնով։

Պիտի գան ջրաղացպաններ, քար կռանողներ, ճամբայ շինողներ, այգի տնկողներ, շարական երգողներ, մեղուաբոյծներ, արջառ բուծանողներ ու բանաստեղծներ։

Ճամբէն պիտի անցնին հայ աշուղները հինաւուրց կիթառով, պիտի կենան աղբիւրին քով ու երգեն ստուերի պէս ճկուն հասակը մեր սեւաչեայ աղջիկներուն. պիտի երգեն գինին, պիտի երգեն արգասաւորութիւնը մեր այգիներուն ու հարսներուն. հայ աղջիկները հեզանազ պիտի պարեն պարը եօթը ջրաղացներու։ Պարը մեղուներու պարսին, որ մայիսեան երկնքով կ’անցնին։ Անոնք պիտի պարեն յուլիսեան հովին առջեւ ճուկ եկող պարը ցորեաններուն։

Հայ բանաստեղծները հանգիստ պիտի առնեն ուռիներու շուքին տակ, ու Նարեկեան ներշնչումով բանաստեղծութիւններ պիտի նուիրեն կամուրջներ շինող Ուստա Անտոնի յիշատակին։ Պիտի տաղերգեն որմնադիրին աշխատանքը, զանգակատունը կապողներուն աշխատանքը. պիտի տաղերգեն շարժունութիւնը եօթը ջրաղացներուն ու հազար-հազար բանուորներուն։

Ու այն ատեն, իմ բարի Անտոնիոս, ես ամէն առաւօտ արշալոյսին հետ դաշտ պիտի ելլեմ իմ վիթխարի գոմէշներով։ Թեւերս ու ոտքերս սօթթած չայէն պիտի անցնիմ իմ հպարտ գոմէշներով։ Արեւը պիտի ճեղքի, պիտի կոտրի փարջի մը պէս ու լուսեղէն գոյներ պիտի թափէ գոմէշներուս եփենոսեան կռնակներուն վրայ։ Զով հովին մէջ պիտի զնգան ու հնչեն երկաթեայ սամիները իմ անզուսպ գոմէշներուն։ Ու ես պիտի հերկեմ հողը արեւին չափ բարի ու արեւին չափ արգասաւոր։

***

Օ՜հ, մարդիկ զարհուրելի են, զարհուրելի, իմ բարի Անտոնիոս։ Անոնք, եթէ կոտոշներ ունենային, հպարտ պիտի ըլլային գոմէշներուն պէս։ Եթէ գիշատող ակռաներ ունենային, ազնուական պիտի ըլլային առիւծներուն պէս։ Եթէ գիշատող մագիլներ ու կտուցներ ունենային, պիտի ուզէին իրենց թեւերը երկնքին քսել արծիւներու պէս։

Ես տեսայ անոնք պատերազմի դաշտին վրայ, տեսայ քաղաքներուն մէջ, տեսայ խեղճ, պարտուողներուն կմախքները ճամբուս վրայ։

Մարդիկ ահաւոր են ու զարհուրելի, իմ բարի Անտոնիոս։

Երբ իմ աւերակ գիւղը հասնինք, անոնք իրենց գլուխները որջերէն դուրս պիտի հանեն։ Երբ ձէթհանքի սիւնին քով կեցած հնչեցնեմ իմ երգը հզօր, անոնք արեւէն թագնուող խլուրդներու պէս իրար պիտի անցնին, պիտի ըլլան ամբոխ ու վրաս պիտի խուժեն. ո՛րը մզկիթներէն, ո՛րը դաշտերէն, ո՛րը ճամբաներէն, ո՛րը բիրերով զինուած, ո՛րը սուրերով։ Անոնք քարերով, բռունցքներով պիտի ծեծեն զիս, եղունգներս պիտի քաշեն, շամփուրներով կռնակս պիտի այրեն, սուրերով կողերս պիտի ծակծկեն ու պիտի գամեն զիս ձէթհանքի սիւնին, այն հսկայ սիւնին։

Եթէ ճամբորդներ տեսնեն հեռուէն աւերակ գիւղի մը մէջ` ձէթհանքի սիւնին խաչուած դիակ մը, այդ ես եմ։

Եւ դուն, իմ բարի Անտոնիոս, գիշեր ժամանակ, գանկին մօտ ու ոտքերուս ներքեւ կծկուած, դունչդ դէպի երկինքի ամեհի պարապութիւնը, պիտի ոռնաս երկնքի ու երկրի ձայնով։

Այն ատեն միայն, իմ սիրելի Անտոնիոս, ես պիտի կարենամ ժպտիլ բարի ու իմաստուն հեգնանքով մը, ճիշդ այս գանկին պէս, ճիշդ այս գանկին պէս…