Թորոս  Թորանեան (1928 – 2021), գրող, հրապարակախօս, արձակագիր, հասարակական գործիչ, բժիշկ։

Ծնած է Հալէպ: Ծնողները` Խաչերը եւ Վարդուհին, ծնած են Կիլիկեան Հայաստանի Այնթապ քաղաքի Ճիպին գիւղը: 1943-ին աւարտած է Կիւլպենկեան վարժարանը։ Երկու տարի տեղւոյն Ամերիկեան քոլեճը յաճախելէ ետք, ուսման ընթացքը աւարտեց Կիպրոսի Մելգոնեան կրթական հաստատութեան մէջ։ Վերադառնալով Հալէպ՝ կատարեց տարբեր աշխատանքներ։

Բանաստեղծութիւններու առաջին հատորը հրատարակուեցաւ Պէյրութի մէջ, 1960-ին։ Նոյն տարին գնաց Սոֆիա, ուր երեք եռամսեայ հետեւեցաւ քաղաքագիտութեան դասընթացքի։

Սուրիա վերադառնալէ ետք անցաւ Երեւան, ուր տարի մը հետեւեցաւ հայագիտութեան, ապա մուտք գործեց Երեւանի բժշկական ինստիտուտ, զոր աւարտեց 1970-ին։ Սուրիոյ մէջ որպէս բժիշկ քսան տարի պաշտօնավարելէ ետք հանգստեան կոչուեցաւ եւ ինքզինք ամբողջութեամբ նուիրեց գրականութեան։ Գրեց ո՛չ միայն բանաստեղծութիւն, այլեւ ուղեգրութիւն, պատմուածք եւ տարբեր ուսումնասիրութիւններ։

Թորանեան բազմաոճ ստեղծագործող էր: Աւելի քան 150 գիրքերու, բազմաթիւ դասախօսութիւններու, մենագրութիւններու հեղինակ է: Հեղինակն է «Աստղերու ճամբան» (1960), «Կանաչ տառեր» (1965), «Անտալուզեան երգեր» (1979), «Կարօտի ճամբաներով» (1990), «Մեծ հօրս պատմած հեքիաթները» (1992), «Թող Հայաստանը խօսի» (1998), «Կեանքի կեռմաններով» (1999), «Վաւա եւ Սարգիս Խաչատրեան» (1983), «Ժամանակի վկան եւ ապագայի դեսպանը» (1990), «Անդրանիկ Ծառուկեան արձակագիրն ու բանաստեղծը» (2000), «Ամբողջական գրագէտը. Ռոպէր Հատտէճեան» (2002), «Զրոյցներ Կարպիս Սուրէնեանի հետ» (2003), «Սիմոն Սիմոնեան երեւոյթը» (2004) եւ այլ ստեղծագործութիւններու:

2012-ին Թորանեան պարգեւատրուած է «Մովսէս Խորենացի» մետալով: Ան Հայաստանի Գրողներու միութեան անդամ էր:

Սուրիոյ պատերազմի պատճառաւ Հալէպէն ստիպուած հեռացած ու հաստատուած էր Երեւան՝ ուր ապրեցաւ մինչեւ մահը:

 

Բարե՛ւ, հայրիկ
Ես գացի Զահլէի Հայոց գերեզմանատունը, ուր աւելի քան վաթսուն տարիներէ ի վեր կը հանգչէր հայրս: Ճամբան կը մտածէի՝ որքան ճաշակաւոր է եղած հայրս, որ նախ՝ կեանքի ընկեր ընտրած է ամէնէն լաւ մայրիկը ինծի համար, եւ յետոյ՝ ննջած է սա գեղատեսիլ բլրալանջին, ուր հազարամեակներ պիտի մնայ մինչեւ այն օրը, երբ Քրիստոս գայ արդարները մեղաւորներէն զատելու:
Կանգնեցայ ու սկսայ հօրս գերեզմանաքարին նայիլ այնպիսի սեւեռուն աչքերով, որ կարծէք կ’ուզէի քարէն ներս թափանցել ու տեսնել իր ներկայի դէմքը: Բայց կենդանութեան դէմքը տեսա՞ծ եմ, որ ներկայի դէմքը տեսնեմ…
Սակայն տեսած եմ հօրս լուսանկարը: Երկու լուսանկար միայն: Առաջինին մէջ ես հօրս գիրկն եմ, երկրորդին մէջ տեղս գրաւած է երեք ամիսը չլրացուցած Մաքրուհի քոյրս, մինչ ես կանգնած եմ մօրս կողքին՝ խոժոռ դէմքով մը: Օր մը հարց տուի մօրս.
– Ինչո՞ւ խոժոռ եմ այս նկարին մէջ:
Մայրս պատմեց, թէ երբ հայրս գրկած է Մաքրուհին, ես խոժոռած եմ ըսելով. «Քոյրս ինձմէ աւելի կսիրէք»: Անձիս դէմ չարանալով յանկարծ, ես բացագանչեցի.
– Վա՜յ ինծի: Ուրեմն նախանձած եմ քրոջս: Ես ալ կը կարծէի, թե այդ ախտէն զերծ եմ:
Եւ ահա հիմա կանգնած եմ հօրս գերեզմանին առջեւ:
Հա՛յր իմ, հաւանաբար գիտես արդէն, որ չար մէկը չեմ: Քեզի պէս մարդէ մը չար զաւա՞կ կը ծնէր: Բայց ունիմ գանգատներ, որոնք գուցէ նորութիւն չեն քեզի համար:
Նախ ըսեմ, թէ շուտ մեկնելուդ համար նեղուած եմ: Ինչո՞ւ միայն լուսանկարի մէջ պիտի տեսնէի քեզ: Դուն գիտե՞ս ինչ կը նշանակէ որբութիւն: Չէ՜, ներէ ինծի, մեղա՜յ, մեղա՜յ, յիշեցի յանկարծ, որ հայրդ ու մայրդ մեռած են տարագրութեան ճամբաներուն վրայ: Բայց դուն եօթ քրոջ մէկ հատիկ եղբայրը եղած ես, ու քոյրերդ, չափէն աւելի կապուած ըլլալով քեզի, միշտ գուրգուրանք ցուցաբերած են քեզի հանդէպ: Ես եօթ քոյր չեմ ունեցած քեզի պէս:
Կեանքիս մէջ ոչ ոքի հայր չեմ կրցած ըսել: Հայր չեմ ունեցած, որ հայր ըսէի: Ու միշտ այնպէս զգացած եմ, որ մէկ կողմս պարապութիւն մը կայ, փոս մը կայ, ուր կրնամ իյնալ ամէն վայրկեան, քանի որ կողքիս հայր չունիմ:
Երբ տարիքս առի, ամուսնացայ եւ ունեցայ աղջիկ մը եւ մանչ մը, տղաս քու անունովդ չկոչեցի: Գուցէ նեղուած ես այդ պատճառաւ եւ դուն ալ գանգատներ ունիս ինծի հանդէպ: Ուրեմն ըսեմ, քու Խաչեր անունդ յոգնեցուցած էր զիս. խաչ, խաչեր, խաչուած հայ ժողովուրդ… խաչուելէն հեռանալ կ’ուզէի, ատոր համար ալ թոռնիկդ անուանեցի Արա:
Երբ թոռներդ ինծի դիմէին հայր ըսելով, ես կը մտածէի, թէ երեխաներս արդեօք ի՞նչ կզգային այդ «հայր» կոչականին ետին: Չեմ հարցուցած իրենց: Չեմ գիտցած իրենց զգացումը: Ի՞նչ կայ «հայր» բառին ետին՝ չեմ զգացած: Եթէ հարցնէի զաւակներուս եւ բացատրութիւն տային, այդ պիտի ըլլար բացատրութիւն միայն, որ պիտի չկարենայի ապրումի վերածել: Ահա ինչու թոռներուդ չհարցուցի, թէ ինչ կը զգան, երբ հայր կը կոչեն զիս: Հա՛յր, ասիկա պատճառ մը չէ՞, որ դէմքս թթուի քիչ մը: Այդպէս շուտ մեկնիլդ քոյրս գրկելուդ չի նմանիր, երբ նոյնպէս նեղուած եմ:
Դիմագիծերով քեզի չեմ նմանիր: Ասիկա շրջան մը տառապեցուցած է զիս: Ամէն մարդ կ’ըսե, թէ դուն հայրս ես, բայց ես ինչո՞ւ քեզի չեմ նմանիր: Բացի ատկէ, մայրս պատմած է ինծի, շատերն ալ երկրորդած ու երրորդած են, թէ սքանչելի ձայն ունեցած ես դուն, ձայնովդ կախարդած, խրախճանքի սեղաններու զարդ եղած ես: Իմ ձա՞յնս: Գեղեցիկ է, երբ միայն միտքէս կ’երգեմ: Եղա՞ւ այսպէս: Դիմագիծերովս քեզի չեմ նմանիր, գոնէ ձայնովս նմանէի:
Այս խօսքերէն ետք, գիտեմ, կրնաս նեղուիլ ինձմէ, հա՛յր: Բայց ահա տես, այցի եկած եմ քեզի, խունկ ու մոմն ալ չեմ մոռցած, նոյնիսկ «Հայր Մերը» չեմ մոռցած, հա՛յր: Մի՛ նեղուիր, համբերէ քիչ մը, դեռ ըսելիքներ ունիմ:
Մայրս կը պատմէր, որ այո, սեղաններու շուրջ շէնշող էիր ու երգող, բայց առօրեայիդ մէջ չէիր խօսեր, չխօսկանի անուն ունէիր: Գիտցիր, որ քու տեղդ ես խօսած եմ ամբողջ կեանքիս ընթացքին ու պիտի շարունակեմ խօսիլ, անշուշտ քու չըսածներդ ալ ինքս ըսելով, ուրեմն շալակած եմ բեռդ առանց սպասելու շնորհակալութեան:
Տղաս հարիւր տոկոսով քեզի կը նմանի: Կը նայիմ նկարիդ, կը նայիմ տղուս՝ քու թոռանդ, եւ կ’ըսեմ՝ տղաս հօրս քիթէն ինկեր է: Աւելցնեմ նաեւ, որ թոռդ ժառանգեր է ոչ թէ իմ, այլ քու ձայնդ:
Ուրիշ ի՞նչ պիտի ըսէի… Լաւ, հիմա հաշտ եմ այլեւս քեզի հետ, մանաւանդ, որ զիս լսեցիր սկիզբէն մինչեւ վերջ, ինչպէս կեանքիդ սովորութիւնն է եղած լսել մարդիկը, արժէք տալ անոնց խօսքին:
Պիտի բաժնուիմ քեզմէ, ժամադրութիւն տուած եմ Վարուժանին: Բայց չմեկնած՝ գաղտնիք մըն ալ յայտնեմ քեզի, յետոյ ցտեսութիւն ըսեմ: Սակայն յաջորդ անգամ, երբ այցի գամ քեզի, պիտի ուզեմ, որ այս անգամուան պէս չըլլայ, դո՛ւն խօսիս եւ ես մտիկ ընեմ: Իսկ եթէ երգե՜ս, աւելի լաւ, ես ալ իմացած կ’ըլլամ ձայնդ:
Ժամանակն է, որ երթամ, ահա ուրեմն գաղտնիքս: Ըսի արդէն, որ տղաս՝ Արան, քու թոռդ, հարիւր տոկոսով քեզի կը նմանի եւ ունի քու ձայնդ ալ: Ամէն անգամ, որ մեր սեմէն ներս կը մտնէ տղաս ու կ’ըսե՝ բարեւ, հայրիկ, ես իրեն ցած ձայնով կը պատասխանեմ, շշուկով կը պատասխանեմ.
– Բարե՛ւ, հայրիկ:
Տղաս չի լսեր ըսածս: Տղուս մէջ քեզ կը տեսնեմ, հա՛յր, եւ ամէն անգամ, որ այդպէս կը պատասխանեմ իրեն շշուկով, կը պարուրուիմ անբացատրելի զգացումով մը, որ երկար տարիներ չէի ունեցած:
Ու հիմա, երբ ամէն ինչ ըսի արդէն քեզի, սիրելի՜, սիրելի՛ հայր իմ, ցտեսութիւն: Դարձեալ կու գամ, որ ըսեմ.
– Բարե՛ւ, հայրիկ:

Կարօտի ճամբաներով

Մենք երկրէն մասնիկներ ենք: Այսինքն Վանն է, Սասունը, Մուշը: Ս. Կարապետն է, Նեմրութը: Մագնիս է երկիրը:
Ուր ալ երթանք, որ երկիրն ալ շլացնէ մեր նայուածքը, հոգիի աչքերով Ուրարտական մեր արմատին կապուած ենք: Այդ հին ու չհինցող արմատին նորաբողբոջ ծիլերն ենք:
Ուխտի էջերդ գիրքի մը մէջ ամփոփէ, ըսին բարեկամներ: Ու այդ գիրքը թող ըլլայ անթրոց մեր կարօտի կրակներուն համար:
Թող ըլլայ:
Վա՜յ այն հայուն, որ առանց կարօտի կ’ապրի: Վա՜յ այն հայուն, որ թափառումի ճամբաներուն վրայ կողոպտուած է կարօտի զգացումէն: Եթէ այդպէս է, եղածը կողոպուտ չէ, այլ՝ սպանութիւն:
Մեզ Վանին կապողը Երեւանն է: Երեւանին կապողը կարօտն է:
Ու թող կարօտը, մեզ տրտմեցնելու փոխարէն, ընկճելու փոխարէն, զինավառէ, պողպատէ, համբերութեան առաքինութեան քովն ի վեր մեր հոգիներուն մէջ սերմանէ մեր արմատին վերամիանալու վճռականութիւնը:
Հայուն կարօտէն ծնաւ այսօրուան Հայաստանը:
Հայուն կարօտէն չի կրնար չծնիլ եւ վաղուան Հայաստանը իր Վանով, Սասունով, Մուշով:
Թող բոցավառի վաղուան Հայաստանի կարօտին կրակը բոլոր, բոլոր հայերու հոգիներէն ներս, Արարատեան դաշտէն մինչեւ Ափրիկէի խորերը:

Թորոս ԹՈՐԱՆԵԱՆ