Զապէլ Եսայեան

Ա.- Կեանքը

Բուն անունով Զապէլ Հովհաննէսեան, ծնած է 1878ին Սկիւտար: Նախակրթութիւնը ստացած է իր ծննդավայրի Ս. Խաչ վարժարանին մէջ: Տասնըեօթ տարեկանին գացած է Փարիզ եւ հետեւած Սորպոնի գրականութեան դասընթացքին: Փարիզի մէջ ամուսնացած է նկարիչ Տիգրան Եսայեանի հետ:

Փարիզ եղած միջոցին աշխատակցած է ֆրանսական գրական հանդէսներու, ինչպէս «Մերքիւր տը Ֆրանս»ին, եւն.

Գրական իր նախափորձերը կատարած է Ա. Չօպանեանի «Ծաղիկ» եւ «Անահիտ» թերթերուն մէջ: 1895ին է որ «Ծաղիկ»ի մէջ լոյս տեսած է իր առաջին արձակ բանաստեղծութիւնը՝ «Երգ առ գիշեր» վերնագրով:

Զ. Եսայեանը փրկուած է Մեծ Եղեռնէն 1915ին փախչելով Պուլկարիա եւ անկէ անցնելով Կովկաս, ուր իր մասնակցութիւնը բերած է մեր հանրային եւ ազգային կեանքը շահագրգռող աշխատանքներուն:

1920էն ետք անցած է Եւրոպա եւ գործակցած է Ա. Ահարոնեանի գլխաւորած Հայաստանի պատուիրակութեան: Զբաղած է նաեւ գաղթականներու եւ որբերու տեղաւորման հարցերով:

1927ին Զ. Եսայեան կ’այցելէ Խորհրդային Հայաստան եւ Փարիզ վերադարձին կը հրատարակէ «Պրոմէթէոս ազատագրուած» ստուար հատորը, ուր կը ներկայացուի մեր հայրենիքը՝ վերանորոգման եւ վերականգնումի վերելքին մէջ:

1935ին Հայաստանի կառավարութեան հրաւէրով վերջնականապէս կը տեղափոխուի Երեւան եւ հոն կը շարունակէ իր գրական գործունէութիւնը: Նոյն աստն կը դառնայ պետական համալսարանի դասախօս, աւանդելով Արեւմտեան երկիրներու գրականութեանց պատմութիւն:

1936-1937ի ստալինեան հալածանքի շրջանին Եսայեան նոյնպէս կ’աքսորուի անյայտ ուղղութեամբ եւ կը մեռնի Սիպերիոյ մէջ տեղ մը, 1943ին:

Մեծ տաղանդով օժտուած, լայն զարգացումի տէր, այր մարդու տիրապետող խառնուածքով, բայց անհաստատ նկարագրով գրագիտուհի մըն էր, որ արեւմտահայ գրականութեան ամենէն ուշագրաւ դէմքերէն մեկը հանդիսացաւ:

Բ.- Գործերը

Զ. Եսայեան իր տաղանդը արժեցուցած է գրական բազմաթիւ սեռերու մէջ.- արձակ քերթուած, դատումի փորձ, տպաւորութիւն, կնոջ դատին նուիրուած գրութիւններ, վիպակ ու վէպ: Ի վերջոյ վիպային սեռն է որ կը դառնայ իր գրականութեան տիրական նկարագիրը:

Յիշենք ամենէն ծանօթները.-

1. Կեղծ հանճարներ (1909) Փարիզ ապրող քանի մը հայ գրողներու կեանքէն առնուած վէպ, որուն մէջ ուրուագծուած են Ա. Չօպանեանի, Ինտրայի եւ Ս. Պարթեւեանի դէմքերը: Այս գործին մէջ Զ. Եսայեան երեւան կու գայ իբրեւ հեգնող երգիծաբան: Գլխաւոր հերոսն է Տաճատ Չարըքեան (Տիրան Չրաքեան): Եսայեան փորձած է ծաղրել Փարիզի մէջ համբաւ որոնող «կեղծ հանճարներ»ը:

2. Սկիւտարի վերջալոյսներ .- Ուր նկարագրած է Սկիւտարի հարուստ ընտանիքներէն իր ստացած տպաւորությունները եւ բնութեան պատկերները՝ քնարական զեղումով:

3. Շնորհքով մարդիկ (1907) .– Կը գծէ քանի մը տիպարներ այն մարդերէն, որոնք հարստութեան եւ շքեղ կեանքի մէջ կը տեսնեն մարդուս շնորհքը: Վերլուծական-հոգեբանական արժէքով գործ մը:

4. Սպասման սրահին մէջ (1903) .– Վիպակ, որ կը պատկերացնէ փարիզեան հիւանդանոցէ մը ծծկեր երախայի համար կաթ ստացող աղջկան մը վիշտն ու տառապանքը:

5. 1910էն 1920ի շրջանին լոյս տեսած են՝ «Անձկութեան ժամեր», «Վերջին բաժակ», «Հոգիս աքսորեալ», «Երբ այլեւս չեն սիրեր» վիպակներն ու պատմուածքները, որոնք ընդհանրապես սիրոյ եւ հիասթափութեան, ընտանեկան կեանքի քայքայման բարդ հարցեր կը պատկերացնեն: «Անձկութեան ժամեր» վիպակին մէջ կը ներկայացնէ դժբախտ ամուսնութեան մը պարագան, որուն հետեւանքով նոր ամուսնացած երիտասարդ կինը կ’ենթարկուի հոգեկան ծանր տառապանքներու: «Հոգիս աքսորեալ»ը կը պատկերացնէ տիպարը արուեստագիտուհիի մը, որ ինքզինք բանտարկուած կը զգայ զինք շրջապատող հասարակութեան անտարբեր վերաբերումին մէջ: Կը տառապի ստեղծագործելու տենդով եւ ներքին դժգոհութիւններով: «Վերջին բաժակը» նուրբ վերլուծումներով կու տայ ապրումները կնոջ մը, որ կը սիրէ, բայց նոյն ատեն գերին է նախապաշարումներու, ամուսնացած ըլլալով իր սրտին չխօսող անձի մը հետ:

6. Աւերակներու մէջ (1911) .- Եսայեանի յաջողագույն գործերէն մեկը, որ սքանչելի կենդանութեամբ կը նկարագրէ Ատանայի կոտորածին (1909) ողբերգութիւնը: Եսայեան անդամ էր այն յանձնախումբին, որ Պոլսէն ղրկուեցաւ Ատանա, տեղւոյն վրայ օգնութեան հասնելու համար աղէտեալներուն: Վերադարձին ականատեսի խորունկ տպաւորութիւններով գրի արած է կոտորածին անհուն աղէտը: Կը բաղկանայ ութը բաժիններէ.- «Կիլիկիա», «Աւերակներու մէջ», «Պատարագը», «որբերը», «Նպաստի օր մը», «Բանտարկեալները», «Կախաղանները», «Ճամբուն վրայ»:

7. Ազգային հերոս՝ Մուրատի կեանքին եւ յեղափոխական գործունէութեան նուիրուած յուշագրութիւն մը, Մուրատի կողմէ իսկ պատմուած: Այս գործը տպուած է նախ «գործ» ամսագրին մէջ:

8. Երեւան ապրած շրջանին գրած է մանկութեան իր յիշատակները պատմող գեղեցիկ գործ մը, որ կը կոչուի «Սիլիհտարի պարտէզները»: Նոյն շրջանին գրած է նաեւ այլ գործեր, ինչպէս «Կրակէ շապիկը», «Պրոմէթէոս ազատագրուած», «Պարպա Խաչիկ» եւայլն:

 

Գ․ – Երկերի մատենագիտութիւն

• Շնորհքով մարդիկ, Կ. Պոլիս, 1907, 220 էջ:

• Կեղծ հանճարներ, Կ. Պոլիս, 1909, 178 էջ:

• Աւերակներուն մէջ, Կ. Պոլիս, 1911, 285 էջ:

• Երբ այլեւս չեն սիրեր: Քօղը: վէպը, Կ. Պոլիս, 1914, 214 էջ:

• Մուրատի ճամբորդութիւնը Սըվազէն Պաթում, Պոսթըն, 1920, 138 էջ:

• Երբ այլեւս չեն սիրեր: Քօղը: վէպը: Բաւական է, Կ. Պոլիս, 1925, 180 էջ:

• Նահանջող ուժերը, Երեւան, 1926, 299 էջ:

• Պրոմեթեոս ազատագրուած, Մարսէլ, 1928, 368 էջ:

• Սիլիհտարի պարտէզները, Երեւան, 1935, 207 էջ:

• Երկերի ժողովածու, Երեւան, 1937, 242 էջ:

• Սիլիհտարի պարտէզները, գիրք Ա.-Բ., Գահիրէ, 1950, 198 էջ:

• Աւերակներուն մէջ, Պէյրութ, 1952, 294 էջ:

• Աւերակներուն մէջ, Պէյրութ, 1957, 226 էջ:

• Երկեր, Երեւան, 1959, 592 էջ:

• Երբ այլեւս չեն սիրեր, Կ. Պոլիս, 1965, 180 էջ:

• Բարպա Խաչիկ, Երեւան, 1966, 868 էջ:

• Մուրատի ճամբորդութիւնը Սըվազէն Պաթում, Պէյրութ, 1969, 118 էջ:

• Երբ այլեւս չեն սիրեր: Հոգիս աքսորեալ: Մելիհա Նուրի Հանըմ (նորավէպ), Պէյրութ, 1972, 148 էջ:

• Նամակներ (1895-1935թթ.), Երեւան, 1977, 420 էջ:

• Արգելքը, Պէյրութ, ա.թ., 224 էջ:

• Վերջին բաժակը, Անթիլիաս, 1986, 114 էջ:

• Աւերակներուն մէջ, Պէյրութ, 1987, 224 էջ:

• Երկեր, հատ. Ա-Բ, Անթիլիաս, 1987:

• Մուրատի ճամբորդութիւնը Սըվազէն Պաթում, Երեւան, 1990, 96 էջ:

• Աւերակներուն մէջ, Երեւան, 2006, 207 էջ:

• Սկիւտարի վերջալոյսներ եւ այլ գրութիւններ (1895-1908թթ.), Իսթանպուլ, 2009, 264 էջ:

• Աւերակներուն մէջ, Իսթանպուլ, 2012, 352 էջ:

Դ.- Գրական յատկանիշեր

Ոչ միայն մեր կին գրողներու շարքին, այլ նաեւ ընդհանրապէս արեւմտահայ ամբողջ գրականութեան մէջ մեծատաղանդ դէմք մըն է Զ. Եսայեան: Իր առաջին գրութիւններուն մէջ իսկ ի յայտ բերաւ այնպիսի հարուստ, խոր ու քնքուշ զգայնութիւն, որ շուտով ուշագրաւ դարձաւ եւ պարտադրեց ինքզինք: Հոգեբանական վէպին մեծագոյն վարպէտն է մեր մէջ: Գիտէ նրբութեամբ եւ թափանցումով վերլուծել կնոջ հոգիին ծալքերը, սիրոյ բոլոր ալեկոծումները, ընտանեկան կեանքին լուռ ու ծածուկ տառապանքները եւ ըմբոստացումները: Յաջողած է մանաւանդ զգացուող բայց չարտայայտուող խուսափուկ վիճակներ պատկերացնել:

Իրապաշտ է Զ. Եսայեանի գրականութիւնը, բայց արտաքինէն աւելի ներքին, հոգեկան ապրումներու նկարագրութեամբ: Անոր արուեստի ճաշակը շատ նուրբ է եւ զարգացած: Իր վէպերուն եւ վիպակներուն մէջ յաջողած է կենդանի տիպարներ կերտել: Իր նկարած պատկերները իրականի եւ բնականի տպաւորութիւնը կը ձգեն մեր վրայ եւ անմիջապէս կը գրաւեն մեր հոգին:

Զ. Եսայեան արեւմտահայ վիպագրութեան մէջ մտցուց նոր յատկանիշներ, մասնաւորաբար խորացնելով իր պատկերացուցած տիպարներուն հոգեբանական վերլուծութիւնը: Եսայեան նուազ ուշադրութիւն կը դարձնէ տիպարներու արտաքին նկարագրութեան եւ վիպական գործողութիւններուն վրայ, քան թէ անոնց ներքին հոգեկան ապրումներուն: Ան վարպետն է հոգեկան բարդ աշխարհի ծալքերէն ներս թափանցելու: Իր հերոսները զգացումներու առատութեամբ, զօրութեամբ եւ բազմազանութեամբ օժտուած են: Եսայեան հակամէտ է այդ հերոսներու «ներքին շարժումը» պատկերացնելու: Արտաքին գործողութիւններու պակասը այս ձեւով կը փոխարինուի հոգեկան յոյզերու շարժումով: Սքանչելի վարպետութեամբ հեղինակը գիտէ պատկերացնել հոգեբանական բախումներ, տրամաթիկ վիպակներ, լուռ տառապանքներ: Եւ այս բոլորը կը նկարագրէ նրբահիւս մանրամասնութիւններով, հանդարտ վերլուծումով եւ յայտնագործող խորացումով:

Եսայեան իրական կեանքի պատկերացումը սերտօրէն կը զուգադրէ բնութեան նկարագրութեան հետ: Պոլսոյ չքնաղ բնութիւնը, ծովը, յատկապէս Սկիւտարի համայնքապատկերը ոչ մէկ գրող այնքան հարազատօրէն կրցած է նկարել, որքան Եսայեան: Բնութեան անզուգական նկարիչն է ան մեր արձակ գրականութեան մէջ:

Ան իր վէպերուն մէջ կեանքի կոչած է նաեւ թուրք մարդն ու կինը, իրենց սիրային եւ ընտանեկան բարքերով:

Եսայեանի գաղափարները յանդուգն են եւ շատ ազատական: Օրինակ՝ իրեն համար ընտանեկան կեանքի պայմանագրական լուծը դատապարտելի երեւույթ մըն է. Կեղծիք մը՝ որուն մարդիկ ստիպուած են հանդուրժել տնտեսական, կրօնական եւ բարոյական զանազան պատճառներով: Եսայեան մասամբ կողմնակից է «ազատ սիրոյ» գաղափարին: Այսինքն սրտի ձայնը աւելի պէտք է կշռէ մեր որոշումներուն մէջ, քան այլ նկատումներ:

Եսայեանի պատկերացուցած կին տիպարներու հոգին ընդհանրապէս կը փոթորկի կնոջական սիրոյ այնպիսի բուռն զգացումներով, որոնց առջեւ տեղի կուտան զաւկի, ընտանիքի եւ ծնողքի հանդէպ զգացուող պարտաւորությունները: Սակայն կնոջական այս սէրը Եսայեանի գրականութեան մէջ գռեհիկ ու մարմնական չէ, այլ սրտէ բխող զգացում, որ անկեղծ է ու մարդկային: Եսայեանի ներկայացուցած տիպարները ներքին ապրումի տեսակէտէն գործօն ու պայքարող հոգիներ են: Եսայեան բարոյական ընթացիկ հասկացողութիւններու, ընկալեալ նիստ ու կացի, ազգային բարքերու եւ աւանդութիւններու դէմ կ’երթայ շատ անգամ՝ սիրոյ առանձին վարդապետութիւն եւ ապրելու ազատութիւն քարոզելով: Իր ոճը, մեղմ է եւ հանդարտ, լավագոյն գործիք մըն է ներքին տագնապներ վերլուծելու: Որքան ալ երանգաւոր ու յաճախ բանաստեղծական՝ այդ ոճը կը մնայ պարզ ու առողջ, առանց շրջանը յատկանշող զարդամոլութեան: Եսայեանի լեզուն օժտուած է հարուստ բառամթերքով, ճոխ գոյներով եւ բանաստեղծական կշռոյթով: Արդարացի կերպով Յ. Օշական Զապէլ Եսայեանը հռչակած է «Արեւմտահայ վէպին ամենէն մեծ դէմքերէն մեկը, եթե ոչ ամենէն մեծը»:

Զ. Եսայեանի գրական տաղանդը հաւասար չափով երեւան եկած է նաեւ հրապարակագրութեան մէջ: Աշխոյժ եւ կեանքով բաբախուն բազմաթիւ յոդուածներ ունի ժամանակի թերթերուն մէջ տպուած: Այսպէս օրինակ՝ 1903-1904 թուկաններուն Եսայեան վարած է «Ծաղիկ» շաբաթաթերթի կանանց բաժինը: Ս. Տիւսաբի, Սիպիլի եւ Մարի Սվաճեանի պէս Եսայեան եւս իր յօդուածներուն նիւթ դարձուցած է յաճախ Ֆեմինիզմի հարցերը: «Նոր կին», «Մեր կիները», «Արդուզարդ եւ նորաձեւութիւն», «Մեր պզտիկները», «Փարիզուհին», «Մեր վարժուհիները» եւ այլ նման խորագիրներով ծանօթ իր յօդուածներուն մէջ Եսայեան աշխատած է տարածել ազատամիտ եւ արդիական գաղափարներ՝ «կնոջ բարոյական եւ մտաւորական վիճակը բարեփոխելու համար»: Ան ջանացած է հերքել մասնաւորապէս «կինը իր կարողութիւններով ստորադաս» համարող տարածուած կարծիքը: Եսայեան իր յօդուածներէն մեկուն մէջ կը գրէ.-

«Կինը աշխարհ չէ եկած մինակ հաճելի ըլլալու համար: Կինը ծնած է իր խելքը, մտային, բարոյական եւ ֆիզիքական յատկութիւնները զարգացնելու համար: Ինքզինքնին յարգող բոլոր կիներուն իտէալը միայն հաճելի ըլլալը պէտք չէ ըլլայ, այլ երկրիս վրայ գործօն բարերար տարր մը դառնալը»:

Եսայեան իր գրչով եւ կեանքով աշխատած է հայ կինը մղել ընկերային ասպարէզ, իբրեւ գործօն դերակատար այր մարդու կողքին եւ անոր հետ հաւասար իրավունքներով:

Գրական ասպարէզ

Գլխաւոր գործերն են՝ «Կեղծ հանճարներ», «Սկիւտարի վերջալոյսներ», «Շնորհքով մարդիկ», «Հոգիս աքսորեալ» վէպերը: «Աւերակներու մէջ» գործը 1909-ի Ատանայի ջարդի հետեւանքներուն Եսայեանի կրած տպաւորութիւնները կը նկարագրէ:

Ան նաեւ ընդհանրապէս արեւմտահայ ամբողջ գրականութեան մէջ մեծատաղանդ դէմք մըն է: Հոգեբանական վէպին մեծագոյն վարպետն է: Գիտէ նրբութեամբ եւ թափանցումով վերլուծել կնոջ հոգիին ծալքերը: Անոր գաղափարները շատ յանդուգն եւ ազատական են: Ան կողմնակից է «Ազատ սիրոյ» գաղափարին:

Եսայեան իր գրիչով եւ կեանքով աշխատած է հայ կինը մղել ընկերային ասպարէզ, իբրեւ գործօն դերակատար այր մարդու կողքին եւ անոր հետ հաւասար իրավունքներով:

 

Ի յիշատակ

2018-ի Մարտ 8-ին՝ կանանց իրաւունքներու համար պայքարի օրուան առիթով, Փարիզի քաղաքապետ Անն Իտալկօ քաղաքի հանրապետութեան պողոտայի եւ Թլիմսեն ու Սփինոզա փողոցները (20-րդ եւ 11-րդ շրջաններ) իրար կապող հատուածին մէծ գտնուող ծառուղին անուանակոչեց Զապէլ Եսայեանի անունով:

Մէջբերումներ Զապէլ Եսայեանէն

«Կինը աշխարհ չէ եկած մինակ հաճելի ըլլալու համար: Կինը եկած է իր խելքը, մտային, բարոյական եւ ֆիզիքական յատկութիւնները զարգացնելու համար: Ինքզինքնին յարգող բոլոր կիներուն իտէալը միայն հաճելի ըլլալը պէտք չէ ըլլայ, այլ երկրիս վրայ գործօն բարերար տարր մը դառնալը:»

Աշխատանքներ

Նպաստի օր մը

Առաւօտուն կանուխէն, գրեթէ արշալոյսին, ամբոխը լեցուած էր եկեղեցիին բակը. ու մենք երբ աչքերնիս բացինք, կը լսէինք իրենց խուլ աղմուկը, անսահմանելի աղմուկ, նման փոթորկոտ ծովու հեռաւոր շշունջին….

Հիմա նոյն ամբոխը մեզ կը շրջապատէր, երբեմն սպառնագին կը բարձրանար մինչեւ առաջնորդարանի սանդուղներէն վեր, երբեմն կը գոռար ու երբեմն կը հեծեծէր: Օրերէ, ամիսներէ ի վեր այնքան զրկուած ապրեր էին, պահանջքը այնքան ստիպողական եւ մեծ եղած էր, որ իրենց փութկոտութեան մէջ տենդագին շուարում մը կար. երբեմն առաջ անցնելու տենչանքով զիրար կը կոխոտէին, տղայք կը ճչէին, ու սրտագին աղաղակներ մեզ կը ցնցէին ցաւագինօրէն:

Կարգապահութիւն պահել անկարելի էր, մենք յուսահատած էինք. ամբոխին մեկ տասանորդն իսկ գոհացնելու իրեղէն չունէինք ու ստիպուած էինք մնացածին թիւեր փուսուլաներ տալ, որպէսզի յառաջիկայ անգամներուն երբ խոստացուած ու յուսացուած զգեստեղէնները գային, իրենց բաժինը ստանային: Բայց թէ ի’նչպէս ընտրել անոնք՝ որ այսօր պիտի առնէին զգեստները…ի՞նչ դասաւորում կատարել, ի՞նչ հիման վրայ ընդունիլ մէկը եւ մերժել միւսը, կամ պարզապես յետաձգել դիմումը: Յուսահատած եւ շուարած էինք ու քանի’ ամբոխը իր պահանջքը կը յայտնէր՝ այդ սարսափելի եւ խուլ աղմուկով, մենք տժգունած ու խորապէս յուզուած, իրարու երես կը նայէինք:

• Պէտք է ամենէն դժբախտները, ամենէն շատ վշտացածները, պետք է ծերերը, կոյրերը, հիւանդները ընտրել…կամ բազմաթիւ տղաք ունեցողները, ըսաւ մեզմէ մեկը…:

Բայց ամէնքն ալ նոյն աստիճանով դժբախտ ու կարօտ էին ու որքան որ հաւատացած էինք այդ ընտրութեան ձեւին անբաւականութեան վրայ՝ մտանք ամբոխին մէջ, նախ կոյրերը փնտրելու: Աղտեղութեան ու քրտինքի բարկ հոտ մը մթնոլորտը անշնչելի կը դարձնէր. բազմութիւնը այնքան հոծ էր որ գրեթէ իրարու հպած էին ու մենք քանիցս կորսուեցանք իրենց խիտ շարքերուն մէջ. երբ ձեռքս կը դնէի իրենց մարմնին, ճամբայ բանալու համար.- կասկածելի խոնաւութիւն մը զիս կը կասեցնէր. բայց անմիջապէս շուրջի ահաւոր թշուարութիւնը քաջութիւն ու սիրտ կուտար մեզի ու մենք աւելի խոր կը թափանցէինք ամբոխին մէջ:

Պէտք էր ընտրել կոյրերը, անոնք որ անտէր ու նոյնիսկ զրկուած գաւազանէ՝ կը դեդեւէին իրենց անհաստատ սրունքներուն վրայ ու տարուած ամբոխի շարժումներէն՝ մէկ մը ասդին կը նետուէին, մէկ մը անդին…:

Բազմութիւնը կազմուած էր մեծ մասամբ կիներէ. այրերու բացակայութիւնը աչքի կը զարնէր, բայց կոյրերուն մէջ կային նաեւ ծերունի այրեր ու իրենց երեւոյթը ահաւոր էր:

Մէկիկ մէկիկ իրենց ձեռքերէն բռնած՝ առաջնորդեցինք զիրենք. ճամբուն վրայ ամբոխը զայրոյթէն կը մռնչէր. ոմանք կը հայհոյէին, ուրիշներ կը սպառնային. Իւրաքանչիւր ոք տարուած իր անհատական դժբախտութեան մեծութենէն՝ կը փափաքէր որ միմիայն իրմով զբաղէինք. կին մը մեր աչքերուն առաջքը յուսահատութենէն ցնցոտիները կը պատռէր, մազերը կը փետտէր ու իր բոլոր ցաւը կ’աղաղակէր այնպիսի ձայնով մը՝ որուն պատռտող շեշտէն կը ցնցուէին ամէնքը, ու պահ մը լռած ամբոխին վրայէն սարսուռ մը կ’անցնէր:

Ուրիշներ կը կառչէին մեզի, բռնի կը կեցնէին, կ’աղերսէին, իրենց արցունքով կը թրջէին մեր ձեռքերը. հակառակ մեր բացատրութիւններուն՝ չէին համոզուեր, չէին ուզեր սպասել ու մեր անկարողութիւնը կը տանջէր մեզ:

Դարձեալ միջոց մը հեռացած ամբոխէն այն սրահին մէջ՝ ուր հագուստները շարուած էին, զբաղեցանք բաժնելու: Կոյրերը մէկը միւսին ետեւէն կը յառաջանային. իրենց թխացած եւ տժգոյն դէմքին վրայ լոյսէ զուրկ ու մեռած աչքերը կը սեւեռէին մեր ուղղութեամբ. անոնք կը հետեւէին մեր ձայնին ու անձկութեամբ կը սպասէին մեր հրաւէրին. առ հասարակ լուռ էին. շատ չէին խօսեր անոնք. իրենց մէջ ամփոփուած՝ ոմանք նոյնիսկ կարծես դեռ չէին հասկցած պատահածը:

Երկու օր առաջ տեսեր էի պառաւ մը՝ որ անընդհատ հանդիպողին կը հարցնէր թէ ի՞նչ եղաւ. Ոչ ոք բացատրեր էր իրականութիւնը իր մանրամասնութիւններուն մէջ. ամենքն ալ իրենց առանձին հոգերով գրաւուած էին. պառաւը լսեր էր միայն աղմուկը, լսեր էր վայնասուններ, լսեր էր հրդեհի ճարճատումները, խլացեր էր հրացաններու ձայնէն,- զգացեր էր բոցերու ջերմութիւնը կռնակին վրայ ու տարուած փախստական ամբոխի մը հոսանքէն, օր մը հոս, օր մը հոն քշուեր էր անգիտակցաբար, ու օրերով, շաբաթներով տեղեկութիւն էր մուրացեր, կառչելով մէկ խումբին, աղերսելով իր շուրջը գտնուողներուն,- ոչ ոք դեռ բարութիւնը ունեցեր էր իրեն պատմելու թէ ի’նչ պատահեցաւ: Այս պատճառով էր որ դէմքը առեր էր սարսափի, անորոշութեան ու կասկածի արտայայտութիւն մը ու մտքին մէջ սեւեռուած էին կցկտուր տեղեկութիւններ:

Հիմա իմ դէմս ունէի երիտասարդ կին մը, մէկ աչքը կորսուած ակնակապիճներուն խորութեանը մէջ ու միւսը ընդհակառակը ցցուած, ուռած, բիբի տեղ կրելով ճերմակ կոճակի պէս կարծրութիւն մը. այդ աչքը անհանգիստ ու թագուն կենդանութիւն մը ունէր, բանտարկուած կը թուէր ու կարծես պոռթկալու կը միտէր, յարաշարժ ու ցայտուն՝ երկչոտութիւն ու անհանգստութիւն կը պատճառէր միանգամայն ու կը նայէր մեր նայուածքէն տարբեր նայուածքով մը:

Առանց խօսելու, ընտրեցինք մեր հագուստները, բայց վերջապէս հարկադրուեցանք հարցնել.

• Քանի՞ հոգի էք:

Պահ մը լուռ կեցաւ. Կարծեցինք թէ չէր հասկցած, իր ճերմակ բիբը անշարժացաւ, շրթունքը թոթովեցին: Ու սկսաւ հեծկլտալ անվերջ, ո՞վ գիտէ ի’նչ կը տեսնէր իր կուրութեան մշտնջենական մթութեանը մէջ:

Շատ անգամ կը պատահէր ասիկա. մեր հարցումը իրենց կը յիշեցնէր թէ այլեւս ոչ ոք չունէին, կը յիշեցնէր իրենց բոլոր անոնք որ անդարձ կորսուած էին ու մենք յանցաւորի պէս չէինք գիտեր ի’նչպէս ամոքել զիրենք:

Երբեմն խնայելու համար, փոխանակ հարցնելու թէ «քանի՞ հոգի էք», կը դնէինք դէզ մը հագուստ ու կըսէինք:

• Այսչափը կը բաւէ՞:

• Ինչո՝ւ չպիտի բաւէ. Ո’վ է մնացեր…իմ չոր գլուխս է մնացեր, ինչո’ւ չպիտի բաւէ. ա’խ…

Ու անխուսափելի կերպով հետեւանքը նոյնը կ’ըլլար. դարձեալ լաց, դարձեալ հեծկլտանք:

Ուրիշներ մեր ձեռքերէն կը քաշէին գեղեցիկ հագուստ մը, մէկ կողմ կը նետէին ու կը բողոքէին:

• Կռնակս առանց շապիկի է մնացեր, հոգե’րդ առնեմ, բան մը տուէք ծածկուիմ, ա’լ կը բաւէ’, սգաւոր գլխիս գեղեցիկ հագո՞ւստն է պակաս:

Ու կը պահանջեն սեւ, միշտ սեւ, իրենց նայուածքը կը փնտրէ դէզերուն մէջեն սեւը ու սգաւորի հագուստները:

Կոյրերու շարքը կ’անցնէր մեր առջեւէն, կային որ վիրաւորուած արտեւանունքներ ունէին եւ երբ լային՝ սարսափելի էր, արցունքի հետ արիւն կը հոսէր այտերնուն վրայ. ծայրահեղ զգուշաւորութիւններ կ’ընէինք իրենց ցաւը չգրգռելու, իրենց զգայնութիւնները չարթնցնելու համար, բայց զուր է…չեմ գիտեր ի՞նչպէս, առանց մեզ տեսնելու, եւ դեռ առանց մեր ձայնը լսելու՝ կապ մը կայ, որով անմիջապէս հաղորդակցութեան մէջ կ’ըլլանք իրենց հոգեկան վիճակին հետ:

• Ցաւերդ առնեմ, քո՜յրս, քեզի չըսենք, որո՞ւ ըսենք, ո՞վ մեր տարտը կը հասկնայ, օտարին սիրտը քարի պէս կարծր է:

Ու մէկ հոգի մը կարող էր ամբողջ աշխարհ մը թշուարութիւն ներկայացնել միայն, իր պատմութիւնը ընելով:

Դուրսը միշտ ամբոխը կը մռնչէր…: քանի սպասման ժամերը կ’անցնէին, այնքան անհամբերութիւնը կը մեծնար… երբեմն մէկը, աւելի ճարպիկ, կամ մտրակուած պահանջին ստիպողականութենէն՝արգելքներուն չանսալով ու ամբոխը ճեղքելով կը հասնէր մինչեւ մեզի, ընդհանրապէս մայրերը այս կերպով կուգային մեր մօտը:

Այսպէսով էր որ յանկարծ դուռը բացուեցաւ կռնակին վրայ ու խելահեղ կին մը նետուեցաւ ներս, կոյրերը ահաբեկ, խարխափելով իրարու զարնուեցան եւ ուրիշներ բնազդով ճամբայ տուին:

Երիտասարդ կին մըն էր, բաւական շնորհքով կը կրէր իր լայն շալվարը ու բազմաթիւ ծամեր կը կախուէին կռնակն ի վար, գլուխը ծածկած էր ճերմակ քօղով, որուն ծայրը կը ծածկէր նաեւ իր կզակը:

• Ա’լ դիմանալու աստիճանը անցեր է ինծի համար…գինովի ու խենթի պէս եմ…խղճացէք ինծի:

Ու թեւերուն վրայ կրած ծրարը բանալով, կարկառեց մեզի:

Ահաւոր նիհարութեամբ բոլորովին մերկ տղայ մը:

• Քանի՞ ամսու է այս տղան:

• Վեց ամսու, պատասխանեց մայրը…:

Մանկիկը իր հիւանդ տղու սրտմտած ու տխուր աչքերովը կը նայէր մեզի, երբեմն լոյսէն շլացած՝կը քթթէր անոնք ու իր կապկային դիմագիծերը կը ծամածռէր, ամբողջ մարմինը մնացեր էր այնպէս, ինչպէս էր ծնած օրը, թերեւս աւելի նուազեր էր, փորը գոգաւոր ու պարապ կը թուէր. ու թեւերը, ինչպէս սրունքները՝ բարակ ձողերու պէս նիհար էին: Կինը իր անյաջող մայրութեան մէջ վիրաւորուած, կ’արտասուէր ու յաճախակի կը կրկնէր.

• Հինգ զաւկի մայր եմ, ոչ մէկը ասանկ չէ եղած:

Շատ անգամ տեսեր էինք սակայն այս երեւոյթով տղաքներ՝ մայրերու գիրկը. բոլոր նորածինները դէպքին եւ յաջորդող օրերուն մէջ, շարունակական թշուարութեան ենթարկուած՝ վերածուեր էին հրէշներու. մեռնողներու թիւը շատ մեծ էր. բայց անոնք որ դեռ կ’ուշանային մեռնելու՝ կը ներկայացնէին նոյն պատկերը:

• Մեր ցաւը մէկ տեսակ չէ, մեր տարտը մէկ տեսակ չէ, կը կրկնէր միօրինակ եւ երգող ձայնով մը, դժբախտ մայրը, կարծես արձագանք դառնալով մեր մտածումներուն:

Երբ զինքը գոհացնելէ ետքը՝ մեր կոյրերուն դարձանք, ամբոխը հասած էր արդէն մինչեւ մեր սենեակին դուռը:

Կոյրերը սարսափած այդ տարօրինակ աղմուկէն՝ կը շտապէին, իրենց գլուխները բարձր բռնած, սրունքները դեդեւուն, կուգային դէպի մեզ ու երբեմն իրարու կը կրթնէին՝ յառաջանալու համար…այդ վիրաւորուած ու արիւնոտ աչքերը, այդ ճերմակ մշուշով ծածկուած բիբերը, թարախէն մաշած արտեւանունքներով՝ մեզի թէ’ գրութիւն թէ’ վախ կը ներշնչէին. ու կային որ ունէին այնպիսի փակ աչքեր՝ որ անկարելի էր երեւակայել թէ ատեն մը նայուածքի լոյսը ճաճանչած է այդ ցամքած ու ողորկ խորութիւններէն. մորթը ճակատէն կ’իջնէր այդ փոսերուն մէջ՝ առանց նոյնիսկ ծալք մը կազմելու արտեւանունքի միացած գծին վրայ…:

Ամենքն ալ անտէր էին ու առանձին, ու ոմանք չէին գիտէր թէ ի’նչ են եղեր իրենց ընտանիքին անդամները. մեռա՞ծ էին թէ թափառական, թէ բանտարկուած…: Այս հարցումն էր որ կը յաճախէր իրենց տժգոյն շրթունքներուն վրայ:

• Հոս եկողներէն մէկը չըսա՞ւ թէ կոյր հայր մը ունէի…:

Մեզի դժուար էր պատասխանել, աւելի դժուար էր իրենց տկար ու դողդոջուն յոյսը մարել, շատերը այդ յոյսովն է միայն որ կ’առաջնորդուէին կեանքի դժնդակ ճամբուն վրայ:

«Աւերակներու մէջ»

Մարդկային հոգին

Մարդիկ՝ այր թէ կին՝ ընդհանրապէս այն չեն ներկայացներ ինչ որ են իրապէս. ու այն կեղծ հանդերձանքը, որ կը ստանան յաճախ, անգիտակցութեամբ է, բայց այդ այդպէս է. դեր մը կ’ընտրեն կեանքի մէջ ու այդ դերը կը կատարեն. դերը կ’ընտրեն երբեմն իրենք իրենց համար, որովհետեւ ատիկա գեղեցիկ կը գտնեն, բայց եւ յաճախ կ’ընտրեն այն դերը, զոր ուրիշներ գեղեցիկ կը համարեն:

Մարդկային հոգին, զոր ամէն մարդ իր հետ աշխարհ կը բերէ, այսպէսով կը խեղանդամուի մանկութեան ժամանակէն իսկ. հոգին չի մեռնիր ի հարկէ, բայց անիկա խրտչտած կը պահուըտի անկիւն մը ու այլեւս երբե՝ք չի համարձակիր յայտնուելու: Մարդիկ կան, որոնց կեանքին այս կամ այն ժամուն հոգին յայտնուած է ու տէր դարձած կացութեան, բայց եւ այնքա՜ն մարդիկ կան, որոնց հոգին միշտ ընդարմացած մնացած է ու երբեք զարթնումի ժամը չէ հնչած իրենց համար: Եթէ արտասովոր պարագայ, մեծ յուզում մը, մեծ զգացում մը, կամ մանաւանդ՝ մեծ ցաւ մը թափանցէ մինչեւ հոգին, ու անիկա, եթե նույնիսկ զարթնումի տարտամ շարժումներ գործէ, մարդիկ, անհանգիստ՝ կ’օրօրեն զայն, կը քնացնեն, որովհետեւ նոյնիսկ իրենց սեփական հոգիին զարթնումը կը սարսափեցնէ զիրենք: Մարդիկ իրենք իրենց անծանօթ են եւ պիտի չհամարձակէին իրենց հոգիին անսահմանութեանը նայիլ, ու կը շարունակեն ապրիլ փոխ առնուած սկզբունքներով, դուրսէն ստացած ձեւերով ու կերպերով. բայց ոչինչ չի բխիր իրենց ներքին աշխարհէն, իրենց էութենէն, իրենց հոգիէն:

Այսպէս է որ մարդիկ կ’ըսէն. պատշաճ է այս ինչ բանը, այն ինչ բանը, լաւ պիտի ըլլար այս ինչ պարագային այս կերպ վարուիլ, այն կերպ վարուիլ: Ու կը դատեն ու կը դատապարտեն ուրիշները, որովհետեւ այսինչ վարմունքը այնինչ պարագային մէջ համաձայն չէր վարուելու ընդունուած ձեւի մը:

Ոչ ոք կ’ըսէ. ի՞նչ ներքին եւ անդիմադրելի դրդումի հպատակեցաւ: Ոչ ոք կ’ըսէ. ի՞նչ կուզէ իմ հոգիս, ինչ նուիրական եւ առանձին օրէնքներ կը թելադրէ իմ սեփական էութիւնս: Այս եղանակով է որ կը խորհին ամուսնութեան եւ նոյնիսկ սիրո վրայ, իրենց ընտրութիւնը կ’ընեն հաշուով, կանխակալ զգացումներով եւ որոշ պայմաններով: Բայց ինչ որ զարմանալի է, այն է որ ուրիշներու կարծիքը նոյնիսկ այդ բոլորովին անձնական գործին մէջ յաճախ գերակշիռ է: Պէտք է որ ուրիշներ հիանան, զարմանան, հաւանութիւն յայտնեն եղած ընտրութեան վրայ ու այն ատեն ամեն ինչ պատշաճ կերպով կատարուած կ’ըլլայ: Այսպէս է, որ մարդիկ կը տեսնեն թէ ճշմարիտ մարդեր չեն, զգացումներու կը ծանոթանանք՝ որոնք ճշմարիտ զգացումներ չեն. ու կը տեսնենք որ մարդիկ մեկ հոգ մը ունին.- ո’չ թէ ապրիլ եւ կեանքի բոլոր ժպիտները վայելել բնութեան իրենց ընծայած հնարաւորութիւններուն ամբողջական լիութեամբ, այլ առաւել կամ նուազ լաւ կատարել իրենց ստանձնած կամ ուրիշներէն իրենց տրուած դերը: Եւ կեանքը տխուր է, անշահեկան ու ձանձրալի ինչպէս անտաղանդ թատերագիրի մը կատակերգութիւնը:

Հազուադէպ կերպով մարդիկ կան, որ զանազան բարեբախտ դիպուածներու հետեւանքով կամ թերեւս անձնական բացառիկ ընդունակութիւններով կը թօթափեն իրենց տրուած աշխարհիկ եւ կեղծ դաստիարակութեան պատեանը եւ կը փնտռեն ինքզինքնին, իրենց հոգին, ու կը յանձնուին անոր: Այդպիսիները չեն ձանձրանար, երբ առանձին են, երբ մտիկ կ’ընեն իրենց հոգւոյն երգերն ու վէպերը: Անշուշտ, մշուշներ կը շրջապատեն զիրենք, իրենք ալ յաճախ դեր մը կը կատարեն, բայց տարբերութիւնը այն է որ երբեմն կը սթափին եւ կը գտնեն իրենց սեփական հոգին:

Անոնք որ երբեք առանձին չեն իրենք իրենց հետ, անոնք որ նոյնիսկ կը սոսկան առանձնութենէ, ի՞նչպէս պիտի գտնէին իրենց հոգին: Կեանքը կ’անցնի շատերուն համար աղմուկի, մրցակցութիւններու եւ իրենց էութեան խորթ նպատակներու հետապնդման մէջ: Ժամանակ չունին սթափելու, որովհետեւ իրենց խճողուած կեանքին մէջ առանձնութիւն չունին:

Այլ հազուադէպ մարդիկ, որ բացառապէս կ’ապրին իրենց հոգիով, անմիջապէս կը ճանչցուին իրենց գործերուն, զգացումներուն, շարժումներուն ինքնաբուխ, միամիտ եւ յստակ պարզութեամբը: Անոնց հոգին կը շողշողայ իրենց դէմքին վրայ, կը ճառագայթէ իրենց անձէն դուրս, կ’երգէ ու կը ժպտի եւ մարդ անասունը կը բարձրացնէ իր բարձրագոյն ոլորտին. թեւեր կուտայ անոր ու կարծես անզգալի կը դարձնէ մարդկային ստորնաքարշ պայմաններու ճակատագրական նուաստութիւնը: Ի՜նչ փոյթ թէ ֆիզիքական ի՞նչ կերպարանքով մարմնացած է անիկա: Աստուած իր մատը դրած է անոր ճակատին վրայ, անիկա ճշմարիտ ընտրեալներէն մէկն է ու կ’ապրի, կ’անհետանայ այս աշխարհէն, լուսաւոր հետք մը ձգելով իր ճամբուն վրայ:

«Վերջին բաժակ»

Տունը

Տունը, ուր ծնած եմ, երկյարկանի, փայտաշէն եւ կարմիր ներկուած սովորական տուն մըն էր, որուն փողոցի վրայ նայող պատուհաններու վարագոյրները գրեթէ միշտ փակ կ’ըլլային, որովհետեւ ճիշդ մեր տան դիմաց կար յոյն նպարավաճառի խանութ մը, որ միեւնոյն ատեն գինետուն էր:

Մեր տնեցիները օրը կ’անցնէին տանը ետեւի սենեակները, որոնց պատուհանները կը բացուէին իրարու յաջորդող այգիներու վրայ:

Այգիներէն անդին, թրքական թաղերն էին իրենց հոյակապ մզկիթներով, որոնց սլացիկ եւ ճերմակ մինարէները կ’ընկերանային սեւ նոճիներու:

Հեռուէն կ’երեւեր նաեւ Վոսփորի կապոյտ եւ փայլփլուն ժապաւէնը, ուրկէ անդին Սթանպուլի սիլուէթը, որ առաւօտները վարդագոյն, օրուան մէջ ոսկեգոյն եւ իրիկունները կապտորակ մշուշի մէջ շղարշուած, կը թուէր յարափոփոխ, երանգաւոր ու երազային երկիր մը:

Իմ մանկական աչքերս շլացեր են այն ճաճանչներէն, որոնք մզկիթներու ոսկեզօծ գմբեթներուն վրայ իյնալով լոյսի հրդեհներ կը վառէին. իմ առաջին տեսողական տպաւորութիւններս կրեր եմ այդ գունագեղ եւ միեւնոյն ատեն նրբօրէն երանգաւոր շրջանկարէն, որ խոր ազդեցութիւն գործեր է իմ վրաս: Դեռ անգիտակից եւ անբարբառ՝ լացեր կամ խնդացեր եմ կրած տպաւորութիւններուս առթած ուժգին յուզումով:

Կը յիշեմ գարնան առաւօտները, երբ այդ այգիները, Սիլիհտարի պարտէզները, կը դառնային բոցավառ վարդաստաններ: Այդ վարդերը կը խուժէին տուներէ ներս, կը զարդարէին անզարդ սենեակները, բուրում եւ երանգ կը բերէին ճերմակութիւնով պատած սենեակներու մէջ, կը դառնային խաղալիք երեխաներու ձեռքին եւ անոնց թերթիկները կ’անձրեւէին ամենուն եւ ամէն բանի վրա:

Կը յիշեմ տենդագին եւ գաղջ իրիկունները, գորտերու կռկռոցը աւազաններու մէջ, կայծոռիկներու ոստումները եւ արտեզեան հորերու անվերջ ճռինչը, որ մինչեւ իմ հիւանդոտ երեխայի խռոված քունիս մէջ կ’ընկերանար իմ երազներուս: Երբեմն ալ հովիւի սրինգ մը, Րումելիի տափաստաններէն գաղթած պարտիզպանի մը ձեռքին, հեռաւոր եւ հայրենաբաղձ մեղեդի մը կ’երգէր:

Կը յիշեմ տառապանքս այդ բազմերես բնութեան գեղեցկութեան առաջ, անզօր բաղձանքս ընդգրկելու, իւրացնելու ինչ որ ցրիւ բուրմունք էր, երանգ, լոյս եւ երազ…

Կը սիրէի ակնապիշ նայիլ երկնքին, ուր ոսկեծիր ճերմակ ամպեր մեղմօրէն կը ձեւափոխուէին: Երբեմն ամպի ծուէն մը կ’անջատուէր եւ կը սուրար աւելի արագ կապոյտ երկնակամարին վրայ: Այդ բոլորը շունչ եւ կեանք կ’առնէին իմ աչքերուս տակ, իմ մանկական հասկացողութեամբ իմաստ կուտայի այդ շարժումներուն եւ ձեւափոխութիւններուն, երբ աչքերս կը սեւեռէի արեւմուտքի բոցավառ հորիզոնին եւ անոր վերեւ գծուող շէկ երիզներուն:

Կը յիշեմ մայիսեան զով անձրեւը, որ կը տեղար հապճեպ մրմունջով, պապակած բոյսերու եւ կարմիր կղմինտրներով ծածկուած տանիքներու վրայ: Ջրդոններէն անձրեւաջուրը ուղխօրէն կը հոսէր եւ թաց ու փխրուն գետնին վրայ իրեն համար ճամբայ կը բանար բազմաճիւղ առուակներ կազմելով: Բաց պատուհաններէն զովացած օդի թարմ շունչը կը խուժէր ներս: Պարտէզներէն եւ այգիներէն հերկուած եւ պարարտ հողի եւ թրջուած կանաչի հոտը կը բռնէր մթնոլորտը: Եւ այգուն՝ անձրեւներով յագեցած պարտէզները իրենց ցողաբուրմ ծաղիկներով կը ժպտէին:

Կը յիշեմ ինքզինքս մեր պարտէզի արահետներուն մէջ, տոտիկ-տոտիկ քալելով լոյսի արատներու վրայ, որ կը դողդղային երերուն ճիւղերու թողած շուքին մէջ: Կը յիշեմ անորոշ մտատանջութիւնը, որ յանկարծ կը գրաւէր ինձ, երբ ուշադիր կը լսէի ծառերու սօսաւիւնը եւ առուակներու խոխոջը:

Այդ պարտէզներուն մէջ արքայական ծիրանենիներ իրենց ոսկեգոյն պտուղները կարկառած են ինձ, ծաղկեալ վարդենիներ իրենց քաղցր բուրմունքներով օծած են իմ մանկութիւնս եւ վարդեր կարմիր, վարդեր ճերմակ իրենց գեղեցկութեան գերագոյն լրումին մէջ փոխանակ թառամելու, անհամար թերթիկներով, իմ զգայուն մատներուս թեթեւ հպումով, ինկած են ոտքերուս առաջ:

«Սիլիհտարի պարտէզներ»

Պետրոս Դուրեանի շիրիմը

Մեռելոցի օր մըն էր եւ բարեկամիս հետ կանուխէն կը պատրաստուինք Պաղլար Պաշիի Հայոց գերեզմանատունը երթալու: Պոլիս գալէս ի վեր ամէն օր փափաքած եմ այդ այցելութիւնը ընել: Գերեզմանատուները իմ վրաս հանդարտեցնող ազդեցութիւն մը կ’ընեն, հոգիիս մէջ խաղաղութիւն կ’իջնէ եւ կարծես թէ կը հաշտուիմ մահուան գաղափարին հետ: Իրաւ է թէ մեր երկրի բոլոր գերեզմանոցները, ըլլան սեւ ու հոծ նոճիներու շուքին տակ տարածուած, ըլլան թմբիներու եւ կնձնիներու լայնածաւալ հովանիին ներքեւ, հրապուրիչ անդորրութիւն մը ունին, գերագոյն հանգիստ եւ մշտնջենաւոր խաղաղութեան հրապոյրը:

Տիեզերական եւ անխուսափելի մահուան օրէնքը կը սաւառնի հոս մթնոլորտին մէջ, եւ հողակոյտերու ամենէն համեստն ալ խորին տխրութիւն մը կը ներշնչէ, այնքա’ն ապրողներուն համար՝ հորիզոնը գեղեցիկ է, տիրական եւ փարթամ գեղեցկութեամբը Սկիւտարի առաւօտներուն: Նորածագ արեւին ճառագայթներուն ներքեւ Մարմարան կը փայփլի ոսկի ցոլքերով, եւ կղզիները վարդագոյն, աննիւթական, կը ծփան կարծես ալիքներուն վրայ, իրենց շրջագիծը, անորոշ, կը խառնուի մթնոլորտին մէջ տատանող մշուշին:

Թմբիներուն բուրումնաւէտ շուքին ներքեւ բարեկամիս հետ կը քալեմ զգուշութեամբ, եւ ամէն քայլիս հոգիս կը խռովի: Ինծի կը թուի թէ հողը կը սարսռայ իր մէջ պարունակած անհամար մարդկային փոշիներով: Դարեր ետքը ո՞վ պիտի քալէ իմ ալ չորս հովին բաժնուած էութեանս վրայէն: Իմ գոյութեանս ամէն մասնիկները կը ցաւին ու կուլան անխուսափելի քայքայումին գաղափարովը, որ հետզհետէ արբեցութիւն մը կ’ըլլայ եւ զիս կ’օրօրէ տարտամօրէն, մելամաղձոտ երգի մը պէս:

Թարմ հողակոյտեր ասդին անդին իրենց վրայ կը կրեն թառամած ծաղկեփունջեր, ճերմակ ժապաւէններու բեկորներ, որոնց վրայէն անձրեւը կամ գիշերուան խոնաւութիւնը աւրած է հեռացող սիրելիին անունին ոսկէզօծ գիրերը, անդին զինքը լացող հոգիին մէջ չէ՞ որ իր յիշատակն ալ պիտի աւրուի հետզհետէ:

…Ուխտ մը ունիմ կատարելիք, պէտք է Դուրեանի գերեզմանին մօտենամ:

Ջերմեռանդութեամբ եւ զգուշաւոր կը յառաջանամ, վախնալով որ մէկը զմեզ չտեսնէ, ծիծաղելիին խրտուիլակը հոգւոյս մէջ է այլեւս, եւ անխնայ կը խնդայ կարծես իմ ամենէն նուիրական զգացումներուս վրայ, ինչո՞ւ, չեմ գիտեր, կ’ամչնամ ուրիշներուն առջեւ, քաջաբար մօտենալու Սկիւտարի սքանչելի եւ անզուգական բանաստեղծին գերեզմանին:

Այլ սակայն այնքա՜ն սիրած եմ զինքը, լացա’ծ եմ իրեն համար: Իմ երիտասարդութեանս առաջին տարիներուն իր ցաւովը ցաւած եւ իր տառապանքովը տառապած եմ երկարօրէն, իր տենդերը, իր տագնապները, իր հիւանդ կուրծքին հեւքը եւ մրմունջները տարիներու մէջէն եկած հասած են ինծի, եւ կարծես մատներով դպած եմ անոնց եւ ականջովս լսած: Ինչպէ՜ս պիտի ուզէի իր ժամանակին հասած ըլլալ ու գտնել իր նուիրական հիւղակին ճամբան, եւ ըսել իրեն թէ ինչպէ՜ս իր ցաւերը կ’երկարաձգուին ու կը թրթռան իմ հոգւոյս մէջ, եւ իր տխրագին ճակտին վրայ մխիթարութեան զովութիւնն ու խաղաղութիւնը իջեցնել:

Սաղարթներու հովանիին ներքեւէն տապանաքարը կը բարձրանայ սեւ ու ճերմակ: Մէկը չկայ մօտը: Պիտի ուզէի որ քահանայ մը գար եւ աղօթէր իր վրայ: Ինծի կը թուի որ խունկին հոտը եւ աղօթքին մրմունջը աղէկ պիտի գան աշխարհի կարօտով տանջուած իր հոգիին համար: Բայց դարձեալ չեմ համարձակիր քահանայ մը կանչելու:

Հեռուէն խումբ մը պատանիներ կուգան շիտակ իր գերեզմանին. Պէրպէրեան վարժարանի աշակերտներ են, տապանին շուրջը բոլորուած կը սպասեն, քահանան կը մօտենայ, խունկի ծուէնները կ’ոլորուին գերեզմանին շուրջը:

Պատանիները ջերմեռանդ եւ յուզուած մտիկ կ’ընեն, պէտք է շնորհաւորել իրենց մեծերը, որ ուզեր են այդ յարգանքը եւ սէրը դնել իրենց դեռ տղու սիրտերուն մէջ, Սկիւտարի բանաստեղծին համար:

Քիչ մը հեռուն, մենք ալ կեցած մտիկ կ’ընենք եւ կը խորհիմ ինքնիրենս. «եթե իրաւ է որ բան մը մնացած է քեզմէ, եթե քու աճիւնէդ անկորնչելի մաս մը ազատած է հողին բռնաւոր քայքայումէն, եթե քեզմէ շունչ մը, զգացում մը կը դեգերի հոդ, թող գայ իմ էութեանս խառնուի, ու իմ աչքովս տեսնէ, եւ իմ ականջովս լսէ դողդոջուն սաղարթներուն զմրուխտը եւ բոլոր այն բաները, որոնցմէ առանց յագենալու եւ կարօտով հեռացար: Դուն օտար պիտի չըլլաս իմ մէջս, քու յիշատակովդ օծուած պիտի գտնես իմ հոգիս: Ի՞նչ փոյթ նոյնիսկ եթե քեզի հետ քու ցաւդ ու տառապանքդ ալ տեղաւորուեր իմ մէջս»:

Զ. Եսայեան

Արտաքին հղումներ

Զապէլ Եսայեան (Յովհաննէսեան, 1878-1943) Տաղանդաւոր Գրողի Եւ Համարձակախօս Մտաւորականի Կանացի Դէմքը

Փետրուար 4-ը ծննդեան տարեդարձն է Զապէլ Եսայեանի, որ իր մնայուն եւ բարձրադիր պատուանդանը ունի հայ գրականութեան մէջ` իբրեւ ամէնէն տիրական դէմքերէն մէկը գրողի, մտաւորականի եւ ազգային գործիչի պատուանդանը նուաճած մեծանուն հայ կիներու փաղանգին:

Հայ գրականութեան կանացի շունչին փառքն ու ողբերգութիւնը խորհրդանշող հեղինակութիւններէն է Զապէլ Եսայեան: Հայ կնոջ խղճմտանքի ձայնը առաւելագոյն հնչեղութեամբ լսելի դարձաւ Զապէլ Եսայեանի գրական ստեղծագործութեան մէջ եւ փայլք ու փառք ապահովեց հեղինակին:

Յակոբ Օշականի արժեւորումով` «Մեր գրականութեան մէջ ամէնէն կանացի զգայնութիւնն է անիկա.- քնքշութիւն, գորով, գութ, վայելչութիւն եւ ճաշակ: Իր գործին երեք մեծ կեդրոնները կազմեցին Փարիզ, Պոլիս, Հայաստան, որոնց գոյները կը պահեն բնականութիւն, որքան տեղական հաստատ նկարագիր: Զ. Եսայեանի մէջ հայ գրականութեան ամէնէն սխրալի շնորհները, կանացի զգայնութեան ամէնէն սրտայոյզ խռովքները ու մեր ժողովուրդի հոգիին ամէնէն խորունկ սարսուռները իրարու կը միանան: Անիկա խղճմտանք մըն է, սիրտ մըն է, միտք մըն է, հաւասար ամրութեամբ ու արդարութեամբ: Տիկին Եսայեանի գործը ամբողջ մըն է: Անոր երկու մեծ բեւեռները` անհատներու հոգին եւ ժողովուրդներուն հաւաքական զգայնութիւնը ընդմիշտ նուաճուած կը մնան անխորտակելի գործերու մէջ: Զ. Եսայեան արեւմտահայ գրականութեան ամէնէն ամբողջ յաջողութիւնն է»:

Զապէլ Եսայեան ծնած էր 1878-ի փետրուար 4-ին, Պոլսոյ Սկիւտար թաղամասին մէջ ապրող Յովհաննէսեաններու բարեկեցիկ օճախին մէջ: Տարրական կրթութիւնը ստացաւ Պոլսոյ Ս. Խաչ վարժարանին մէջ եւ 1895-ին գնաց Փարիզ` բարձրագոյն ուսման հետեւելու համար: Յաճախեց Սորպոնի համալսարանը, բազմակողմանի զարգացման տիրացաւ գրականութեան եւ փիլիսոփայութեան մէջ եւ ուսումը աւարտեց փայլուն արդիւնքով: Փարիզի մէջ ալ ամուսնացաւ նկարիչ Տիգրան Եսայեանի հետ եւ գրական ասպարէզ մուտք գործեց Զապէլ Եսայեան ստորագրութեամբ:

Մինչեւ 1908-ի օսմանեան սահմանադրութեան հռչակումը, Փարիզ ապրելով եւ ստեղծագործելով, Զապէլ Եսայեան իր առաջին գործերը լոյս ընծայեց Արշակ Չօպանեանի «Ծաղիկ» եւ «Անահիտ» գրական հանդէսներուն, ինչպէս նաեւ ֆրանսական պարբերականներու մէջ: Այդ շրջանի իր երկու ուշագրաւ գործերն են` «Սպասման սրահին մէջ» (1903) եւ «Շնորհքով մարդիկ» (1907) վէպերը:

Իր մշակուած արեւմտահայերէնով, պարզ ու հաղորդական, այլեւ խորազգած ոճով եւ ազգային, քաղաքական ու հասարակական, յատկապէս կիներու իրաւունքներու եւ ազատագրումին առ ի պաշտպանութիւն խիզախ պատգամով` Զապէլ Եսայեան արդէն ուշադրութիւն գրաւած հեղինակ էր, երբ 1908-ի օսմանեան սահմանադրութեան հռչակումէն ետք վերադարձաւ Պոլիս եւ լծուեցաւ գրական թէ հասարակական աշխուժ գործունէութեան:

Շռնդալից ազդեցութիւն գործեց 1909-ին լոյս տեսած իր «Կեղծ հանճարներ» վէպը, ուր անխնայ հեգնանքի նշաւակ դարձուց այլապէս հայ գրականութեան իւրօրինակ ու տարօրինակ հսկաներէն Տիրան Չրաքեանը` ԻՆՏՐԱ-ն: Այդ շրջանէն իսկ զգալի դարձաւ հակասութիւնը Զապէլ Եսայեան «մետալ»-ի երկու` ներհակ երեսներուն. որքան սիրելի եւ հոգեհարազատ էր վիպագիրը, այնքան յաւակնոտ եւ ինքնակեդրոն էր մտաւորականը:

1909-ին, Ատանայի կոտորածներուն առիթով, Զապէլ Եսայեան մաս կազմեց ջարդի պատասխանատուներու քննիչ յանձնախումբին: Մօտէն իրազեկ դարձաւ ոչ միայն հայոց ողբերգութեան, այլեւ` ընդհանրապէս Կիլիկիոյ հայութեան մեծ տառապանքին թրքական բռնատիրութեան ներքեւ: Այդ ամբողջը գրականօրէն յաւերժութեան յանձնեց 1911-ին լոյս տեսած իր «Աւերակներու մէջ» վէպով, որ կը նկատուի Զապէլ Եսայեանի կարեւորագոյն գործերէն մէկը:

Եղեռնի նախօրեակին Պոլսոյ հայ կեանքին եւ յատկապէս գրական-մշակութային մեծ զարթօնքին գլխաւոր դրօշակիրներէն եղաւ Զապէլ Եսայեան: Գեղապաշտ սերունդի յառաջապահներէն էր, միաժամանակ` հայ ազգային-ազատագրական շարժման պատգամաբերներուն ամէնէն դիւրահաղորդ եւ ժողովրդականութիւն վայելող կին հեղինակն էր, որ իր պատկանած կուսակցութեան` ՀՅԴաշնակցութեան Պոլսոյ պաշտօնաթերթ «Ազատամարտ»-ի էջերուն, ընթերցող հասարակութեան փնտռուած ստորագրութիւնը դարձաւ:

Թրքական պետութեան գործադրած ցեղասպանութեան նախօրէին Զապէլ Եսայեան անցաւ Պուլկարիա` խոյս տալով թրքական ոստիկանութեան հետապնդումներէն: Հոնկէ` Սեւ ծովի վրայով անցաւ Թիֆլիս, ուր շարունակեց իր աշխուժ գործունէութիւնը թէ՛ գրական-ստեղծագործական, թէ՛ ազգային-քաղաքական բնագաւառներու մէջ: Այդ շրջանին կարեւոր աշխատակցութիւն բերաւ Ռուբէն Դարբինեանի խմբագրած «Գործ» հանդէսին: Այդ շրջանին գրեց նաեւ Սեբաստացի Մուրատի սեւծովեան հերոսական ոդիսականին նուիրուած յուշավէպը:

1919-ին, երբ վերստին հաստատուած էր Փարիզ, Զապէլ Եսայեան մաս կազմեց Աւետիս Ահարոնեանի գլխաւորած Հայաստանի Հանրապետութեան պատուիրակութեան, որ մասնակցեցաւ խաղաղութեան համար գումարուած խորհրդաժողովներուն` հայոց իրաւունքները յիշեցնելով եւ արդարութեան ու իրաւունքի մեր դատին պահանջատէր կանգնելով:

Նոյն այս շրջանին Զապէլ Եսայեան ապրեցաւ իր կեանքին մեծագոյն շրջադարձը: Ամբողջապէս հիասթափուեցաւ Եւրոպայէն եւ կատաղօրէն հակադրուեցաւ մեծապետական շահամոլութեան, ինչ որ պոլշեւիկեան «արեւածագ»-ին նկատմամբ թիւրահաւատութեան մղեց զինք: Զապէլ Եսայեան ապրեցաւ կտրուկ դաւանափոխութիւն` գինիէն դարձած քացախի պէս… ոչ միայն կռնակ դարձուց երէկի իր պաշտամունքին առարկան եղող ազգային-ազատագրական շարժման արժէքներուն, այլեւ անհաշտ եւ մաղձոտ պայքար բացաւ անցեալին դէմ:

Միայն մէկ օրինակ տալու համար կ՛արժէ առանձնացնել Աւետիս Ահարոնեանի նկատմամբ Զապէլ Եսայեանի… «սրտափոխութիւն»-ը:

Զապէլ Եսայեանի կողմէ 1910-ականներուն «Հայ գրականութեան թուխ Արամազդ»-ը հռչակուած Աւետիս Ահարոնեան 1926-ին թիրախ դարձաւ արդէն խորհրդային հակադաշնակցական մաղձով թունաւորուած Զապէլ Եսայեանի վարաբեկիչ գրոհներուն: Զապէլ Եսայեան միայն հեգնանքի եւ արգահատանքի արժանի նկատեց… հայկական ազատամարտի մեծագոյն երգիչին:

Իր վերիվայրումներով հանդերձ, Զապէլ Եսայեան հայ ժողովուրդին կտակեց գրական-մտաւորական հարուստ ժառանգութիւն մը, որ ներշնչման աղբիւր դարձաւ յետեղեռնեան հայոց սերունդներուն:

Զապէլ Եսայեան եղաւ իր սերունդի արեւմտահայ առաջին գրողն ու մտաւորականը, որ փարիզեան իր հանգիստ կեանքն ու ունեցուածքը ետին ձգած, իր երկու զաւակներով 1934-ին փութաց Խորհրդային Հայաստան` վերջնականապէս հոն հաստատուելու որոշումով:

Իր ընտրանքը օրինակելի դարձնելու մղումով, 17 դեկտեմբեր 1934-ին, Երեւանէն Աւետիք Իսահակեանի ուղղուած նամակի մը մէջ, Զապէլ Եսայեան ջերմագին կը յորդորէր այդ ժամանակ դեռ արտասահման ապրող Իսահակեանին, այլեւ ընդհանրապէս Սփիւռքի իր գրչեղբայրներուն, որ այլեւս վերադառնան Հայաստան, ուր կը կերտուի հայ ժողովուրդին լուսաւոր գալիքը:

Ողբերգականօրէն Զապէլ Եսայեան միայն երեք տարի կրցաւ վայելել բերկրանքը հայրենի հողին. Ստալինեան հալածանքներու շրջանին, 1937-ին, Զապէլ Եսայեան իր կարգին ձերբակալուեցաւ եւ աքսորուեցաւ…

Տաղանդաւոր գրողի եւ համարձակախօս մտաւորականի կանացի դէմքը մահացաւ աքսորի մէջ, որոշ աղբիւրներու համաձայն` 1943 թուին:

Ն. Պէրպէրեան

7 Փետրուար 2015

https://www.aztagdaily.com/archives/226018

 

Էջ Մը Հայ Գրականութենէն։ ԶԱՊԷԼ ԵՍԱՅԵԱՆ (Յովհաննէսեան, 1878 -1943-?).

Հայ Գրականութեան Տաղանդաւոր Կին Գրողը։

Չորս Փետրուարին ծննդեան տարեդարձն էր Զապէլ Եսայեանի, որ իր մնայուն տեղը ունի հայ գրականութեան վաւերական Մեծերու համաստեղութեան մէջ՝ ոչ միայն իբրեւ տաղանդաւոր կին գրող, այլեւ իբրեւ հոգեվերլուծական վիպագրութեան յառաջապահ դրօշակիրը հայ իրականութեան մէջ։ Հայ գրականութեան կանացի շունչին փառքն ու ողբերգութիւնը մարմնաւորած հեղինակութիւնը եղաւ ան։ Հայ կնոջ խղճմտանքի ձայնը առաւելագոյն հնչեղութեամբ լսելի դարձաւ Զապէլ Եսայեանի գրական ստեղծագործութեան մէջ եւ փայլք ու փառք ապահովեց գրողին։ Մինչեւ Հայաստանի Հանրապետութեան կործանումն ու հայոց նորաստեղծ պետականութեան խորհրդայնացումը, Զապէլ Եսայեանի գրական ստեղծագործութիւնը նուիրուեցաւ աստուծոյ, իսկ այնուհետեւ՝ ծառայեց կայսեր, որուն անխնայ հարուածին արժանացաւ Զապէլ Եսայեան… 1937ի ստալինեան մաքրաործումներուն զոհ երթալով եւ անյայտ վախճան մը ունենալով։
Զապէլ Եսայեան եղաւ իր ժամանակի արեւմտահայ առաջին գրողն ու ազային-քաղաքական գործիչը, որ փարիզեան իր հանգիստ կեանքն ու ունեցուածքը ետին ձգեց, իր երկու զաւակներով 1934ին փութաց Խորհրդային Հայաստան՝ վերջնականապէս հոն հաստատուելու որոշումով, բայց միայն երեք տարի կրցաւ վայելել բերկրանքը հայրենի հողին. 1937ին ձերբակալուեցաւ եւ աքսորուեցաւ…
Պոլսոյ Սկիւտար թաղամասին մէջ ապրող Յովհաննէսեաններու բարեկեցիկ յարկին տակ ծնաւ Զապէլ 1878ին։ Տարրական կրթութիւնը ստացաւ Պոլսոյ Ս. Խաչ վարժարանին մէջ եւ 1895ին գնաց Փարիզ՝ բարձրագոյն ուսման հետեւելու համար։

Յաճախեց Սորպոնի համալսարանը, բազմակողմանի զարգացման տիրացաւ գրականութեան եւ փիլիսոփայութեան մէջ եւ ուսումը աւարտեց փայլուն արդիւնքով։ Փարիզի մէջ ալ ամուսնացաւ նկարիչ Տիգրան Եսայեանի հետ եւ գրական ասպարէզ մուտք ործեց Զապէլ Եսայեան ստորագրութեամբ։
Մինչեւ 1908ի Օսմանեան Սահմանադրութեան հռչակումը, Փարիզ ապրելով եւ ստեղծագործելով, Զապէլ Եսայեան իր առաջին գործերը լոյս ընծայեց Արշակ Ջոպանեանի ՝՝Ծաղիկ՝՝ եւ ՝՝Անահիտ՝՝ գրական հանդէսներուն, ինչպէս նաեւ ֆրանսական պարբերականներու մէջ։ Այդ շրջանի իր երկու ուշագրաւ գործերն են ՝՝Սպասման սրահին մէջ՝՝ (1903) եւ ՝՝Շնորհքով մարդիկ՝՝ (1907) վէպերը։
1909ին, Ատանայի կոտորածներուն առիթով, Զապէլ Եսայեան մաս կազմեց ջարդի պատասխանատուներու Քննիչ Յանձնախումբին։ Մօտէն իրազեկ դարձաւ ոչ միայն հայոց ողբերգութեան, այլեւ՝ ընդհանրապէս Կիլիկիոյ հայութեան մեծ տառապանքին՝ թրքական բռնատիրութեան ներքեւ։ Այդ ամբողջը գրականօրէն յաւերժութեան յանձնեց 1911ին լոյս տեսած իր ՝՝Աւերակներու մէջ՝՝ վէպով, որ կը նկատուի իր կարեւորագոյն գործերէն մէկը։
Եղեռնի նախօրեակին, Պոլսոյ հայ կեանքին եւ յատկապէս գրական-մշակութային մեծ զարթօնքին գլխաւոր դրօշակիրներէն եղաւ Զապէլ Եսայեան։ Գեղապաշտ սերունդի յառաջապահներէն էր, միաժամանակ՝ իր պատկանած Դաշնակցութեան Պոլսոյ պաշտօնաթերթ ՝՝Ազատամարտ՝՝ի էջերէն հայ ազգային-ազատագրական շարժման կարեւոր պատամաբերներէն ամէնէն դիւրահաղորդը եւ ժողովրդականը։
Օսմանեան պետութեան գործադրած ցեղասպանութեան նախօրէին Զապէլ Եսայեան անցաւ Պուլկարիա՝ խոյս տալով օսմանեան ոստիկանութեան հետապնդումներէն։ Հոնկէ՝ Սեւ Ծովի վրայով անցաւ Թիֆլիս, ուր շարունակեց իր աշխոյժ գգործունէութիւնը թէ՛ գրական-ստեղծաործական, թէ՛ ազգային-քաղաքական բնագաւառներու մէջ։ Այդ շրջանին կարեւոր աշխատակցութիւն բերաւ Ռուբէն Դարբինեանի խմբագրած ՝՝Գործ՝՝ հանդէսին։ Այդ շրջանին գրեց Սեբաստացի Մուրատի սեւծովեան հերոսական ճամբորդութեան նուիրուած յուշավէպը։ 1919ին, երբ վերստին հաստատուած էր Փարիզ, մաս կազմեց Հայաստանի Հանրապետութեան պատուիրակութեան եւ իր մասնակցութիւնը բերաւ Խաղաղութեան համար ումարուած խորհրդաժողովներուն՝ հայոց իրաւունքները յիշեցնելով եւ Արդարութեան մեր պահանջին իրաւատէր կաննելով։
17 Դեկտեմբեր 1934ին, Երեւանէն Աւետիք Իսահակեանի ուղղուած նամակի մը մէջ, Զապէլ Եսայեան ջերմագին կը յորդորէր այդ ժամանակ դեռ արտասահման ապրող Իսահակեանին, որ այլեւս վերադառնայ Հայաստան, ուր կը կերտուի հայ ժողովուրդին լուսաւոր ալիքը… 1935ին Հայաստանի կառավարութեան հրաւէրով վերջնականպէս կը տեղափոխուի Երեւան եւ հոն կը շարունակէ իր գրական ործունէութիւնը։ Նոյն ատեն կը դառնայ պետական համալսարանի դասախօս, աւանդելով Արեւմտեան երկիրներու րականութեանց պատմութիւն։
1936-1937 ստալինեան հալածանքի շրջանին Եսայեան նոյնպէս կաքսորուի անյայտ ուղղութեամբ եւ կը մեռնի Սիպերիոյ մէջ տեղ մը, 1943ին։

 

10 Փետրուար 2010

http://www.archivioradiovaticana.va/storico/2010/02/10/_էջ_մը_հայ_գրականութենէն։_զապէլ_եսայեան_(յովհաննէսեան,_1878_-1943-)/arm-355998