Լիբանանահայ թատրոնը լուրջ մարտահրաւէրներու դիմաց

Կար ժամանակ երբ լիբանանահայ թատրոնը կենսունակ էր թէ՛ թատերախումբերու թիւով եւ թէ՛ ներկայացուած նիւթերով, եւ այնքան ատեն որ ապրող ու կեանքով էր լեցուն գաղութը, նոյնքան ապրող էր հայ բեմը: Քորոնան եկաւ ընդհանրապէս խախտելու ընկերային կեանքի հիմերը եւ հաւաքական կեանքը մտաւ մահաքունի մէջ: Հիմա որ կը խօսուի քորոնայի մօտալուտ աւարտին մասին, պէտք չէ զարմանալ որ թատրոնի վերամուտն ալ կրնայ նոյնքան մօտալուտ ըլլալ:

Ընդհանրապէս լիբանանահայ կեանքին մէջ թատրոնի կարեւորութիւնը նկատի ունենալով եւ անոր դիմագրաւած հարցերը, դժուարութիւնները քննարկելու նպատակով, դիմեցինք Լիբանանի մէջ այժմ գործող չորս հայ բեմադրիչներու՝ Վաչէ Ատրունիի, Յարութ Գնդունիի, Յակոբ Տէր Ղուկասեանի եւ Սուրէն Խտշեանի եւ անոնց հետ ունեցանք շահեկան զրոյցներ:

Վ. Ատրունի. Թատրոնը առաջին հերթին զուարճութեան վայր է

Բեմադրիչ եւ թատերագիր Վաչէ Ատրունիի հետ մեր զրոյցը սկսաւ 60ական, 70ական թուականներու թատերական կենսունակութենէն: Ատրունի նշեց, որ շատ ձեռնարկներ եղան այդ օրերուն, որովհետեւ շատ քատրեր յայտնուեցան. կողմնակի այլ ազդեցութիւններ չկային, ինչպէս է պարագան ժամանակակից հաղորդակցութեան միջոցներուն՝ սկսած պատկերասփիւռէն մինչեւ ձեռքի մերօրեայ գործիքները:  Չնայած որ պարախումբեր ալ զարգացան այդ օրերուն, քառաձայն երգչախումբեր ալ, որովհետեւ մեր հաւաքական ամբողջութիւնը սկսաւ դիմագիծ ունենալ, բայց այն միջոցները որ այդ հաւաքականութիւնը պիտի վերածէին ազգի, ազգայինի, անոնք չզարգացան: «60ականներուն երեւցան Վարուժան Խտշեանը, Գրիգոր Սաթամեանը, Պերճ Ֆազլեանը, որոնք արեւմտեան մշակոյթի մեծ կրողներ եղան, այսինքն իրենց հետ բերին արեւմտեան թատրոնի բոլոր յատկանիշները, ինչ-որ տեղ սկսան որոշակի արժէքներով հագուստներ հագցնել, սկսած նիւթի ընտրութենէն, թատրոնը դուրս բերին իր նեղմիտ զաւեշտներու ներկայացումներէն եւ հանդիսականներուն սկսան ներկայացնել բաւական լուրջ արժէքներ, բայց նորէն կը կրկնեմ, ասոնց ամէն մէկը առանձին արժէք եղաւ, բայց հաւաքականութիւնը չունեցաւ դպրոց, որ ըսես սփիւռքահայ թատրոն, այդ տեսակ հասկացութիւն չկայ», ընդգծեց Ատրունի աւելցնելով՝ «նոր ոճ երեւցաւ, մատուցման նոր ձեւ, նոյնիսկ փորձեր եղան միութիւններէն եւ կուսակցութիւններէն դուրս թատրոն խաղալու՝ ազատ թեմայով, բայց մարեցան, որովհետեւ նոյն հարցերը կը յամենան: Մենք երբեք կազմակերպուած թատրոն չունեցանք»:

Խօսելով թատրոն-հանդիսատես յարաբերութեան մէջ հանդիսատեսի ունեցած դերակատարութեան մասին, Ատրունի ըսաւ. «Մենք դժբախտաբար ժողովուրդ ալ չունինք. հետեւող զանգուածներ ունինք, այսինչ թատերախումբին այսինչ զանգուածը, այնինչ թատերախումբին այնինչ զանգուածը կու գայ: Եւ այդ իմաստով մենք թատրոնը երբեք չբարձրացուցինք այն մակարդակի, որ համամարդկային արժեչափերով խօսինք, մենք մնացինք մեր տեղայնական, տեղական տրամադրուածութեամբ, եւ թատրոնը սկսաւ ծառայել որոշ հատուածի մը միայն երբեմն անտրամաբանական յաջողութիւններուն»:

Երբ հարց տուինք թէ քորոնա համավարակէն ետք ի՞նչ նիւթ պէտք է ընտրել ներգրաւուածութիւն եւ կենսունակութիւն ստեղծելու համար, Ատրունի ըսաւ, որ քորոնան այնքան ալ մեղաւոր չէ: «Այս քորոնայի պայմաններուն մէջ, եթէ երթաք եւրոպական տարբեր օճախներ, կը տեսնէք որ կը շարունակեն իրենց գործունէութիւնը: Ես կապի եւ հաղորդակցութեան մէջ եմ տարբեր երկիրներու թատրոններուն հետ, նոյնիսկ քորոնայի պայմաններու մէջ թատերախաղեր կան, որ ամիսներ առաջ տոմսակ պիսի ճարես», դիտել տուաւ ան: Իսկ խօսելով լիբանանահայ թատրոնը իր տատամսոտ վիճակէն դուրս բերելու կարելիութեան մասին, Ատրունի ըսաւ. «նախ պէտք է յստակօրէն շատ իրապաշտ եւ գործնապաշտ մօտեցում ցոյց տալ: Պէտք է թատրոնը դուրս բերել իր հին հանգոյցներէն: Թատրոնը ոչ խորան է, ոչ դպրոց, ոչ մանկավարժական կեդրոն, ոչ ալ ուսուցողական կեդրոն. թատրոնը զուարճութեան՝ գեղագիտականօրէն յագեցած զուարճութեան կեդրոն է, ուր որոշակի գաղափարներ կը գործեն, եւ այդ գաղափարները երբեմն կ’ըլլան հասու հանդիսատեսին, երբեմն հաճելի, բայց երբեք՝ նպատակ, որովհետեւ թատրոնը ինքը ղեկավարող յատկանիշ չունի, ինքը երեւոյթի արտայայտիչն է, ատոր համար միշտ կայ, միշտ գոյութիւն ունի ինչպէս օդը, ջուրը անհրաժեշտութիւն են բնութեան մէջ մարդուն համար, այդպէս ալ թատրոնը եւ արուեստի միւս տեսակները: Յետոյ ուրիշ մօտեցում մը կար, որ զուարթութեան թատրոնը անմիտ եւ անպէտք թատրոն է՝ սխալ է. սիրքը թատրոն է, զաւեշտներու թատրոնը թատրոն է, ամէն տեսակ թատրոն ինքնին թատրոն է, այնքան ատեն որ բեմին վրայ գեղագիտականօրէն յագեցած արժէք կայ եւ հանդիսական կայ որ անիկա կ’ընդունի, ուրեմն թատրոն է, չես կրնար որոշակի սուրբի հագուստ հագցնել կամ կոյսի հագուստ հագցնել եւ ըսել որ թատրոնը այսպէս պիտի ըլլայ: Թատրոնը ինքնին ազատ արուեստ է իր արտայայտիչներուն մէջ, հետեւաբար եթէ նոր ժամանակներ են հիմա եւ նոր լեզու մը պիտի գտնանք, կը յուսամ որ նոր բեմադրիչներ կու գան, բայց տակաւին չեն երեւիր հորիզոնին վրայ»:

Շարունակելով մեր զրոյցը, Վաչէ Ատրունի շեշտը դրաւ նաեւ թատրոնի տնտեսապէս ինքնուրոյն գործելու կարելիութեան վրայ՝ աւելցնելով, որ թատրոնը պէտք է ազատ մտքի թռիչքի տեղ ըլլայ, ամէն մարդ իր տեսակէտը դնէ այնպէս ինչպէս որ կը ցանկայ: Նաեւ «պէտք է թապուները վերցուին, այն թապուները որոնց անմիջական ազդեցութեան տակ կը գտնուի հասարակութիւնը: Արգիլուած էր քաղաքական թատրոնը՝ ամէնէն էականը որ մենք երբեք չունեցանք: Արգիլուած էր sexual թատրոնը՝ սեռային յարաբերութիւններու հոգեպաշտ եւ ոչ թէ գռեհիկ իմաստով, ասոնք արգիլուած թապուներ էին, կղերականութեան, հոգեպարարութեան նիւթերը, որոնք անհրաժեշտ էին բեմին վրայ, բոլորը արգիլուած էին: Ո՞վ էր արգիլողը: Արգիլողները նոյն այդ կազմակերպութիւններն էին, որոնք կը հովանաւորէին թատրոնը: Եւ թատրոնը չի կրնար ենթակայական ըլլալ: Թատրոնը արուեստի տեսակ է: Մատերնիս պէտք է դնենք բուն վէրքին վրայ, որ թատրոնը առաջին հերթին զուարճութեան վայր է: Նոյնիսկ տրամադիք թատրոնը զուարճութեան վայր է»:

Լիբանանահայ թատրոնի ապագային մասին խօսելով Ատրունի նշեց, որ Թատրոնը կը շարուանակէ ապրիլ ինչ-ինչ դժուարութիւններու ալ հանդիպի, պատերազմ կամ այլ: «Հիմա ալ նոյնն է, բայց ինչ ձեւ պիտի ունենայ չեմ գիտեր, որովհետեւ երկու զէնք կար որ մեր ձեռքէն, մեր սերունդի ձեռքէն առնուեցաւ», ըսաւ ան՝ շարունակելով «առաջինը՝ լեզուն է. մենք պարտադրաբար հայերէն կը բեմադրէինք, որովհետեւ հայկական մեծ գաղութ կար: Հայութիւնը իր թիւով, իր միջավայրով ամբողջութիւն մըն էր, իր թերթը ունէր, իր դպրոցը ունէր, իր եկեղեցին ունէր, պետական ստորոգելիները բոլորը կային, հիմա այս ալ մեր ձեռքէն դուրս եկաւ, հայութեան թիւը նուազագոյնի հասաւ, հետաքրքրութիւնները դժուարացան, որովհետեւ տնտեսական ճգնաժամը ինքզինք կը պարտադրէ: Մենք արաբերէնով չբեմադրեցինք, այլապէս մեր մասսան շատ աւելի մեծ կրնար ըլլալ: Մենք կամովին ազգային արուեստի տեսակ մը ստեղծեցինք, միայն ազգային նիւթեր, միայն հայերէնով եւ ան ալ մեզի թելադրուած բարոյական չափանիշներու մէջ: Չ՛ըլլարներու շարք մը կար: Ասոր անունը թատրոն չէ, ձեռնարկ է: Բայց մենք հաշտուած էինք այս կացութեան հետ: Մենք մեր պահանջները ունէինք, ժամանակը այնպիսին էր որ սփիւռքը կը փորձէր ինքզինքը կազմակերպել, ձեւաւորել, բայց մոռցանք որ սփիւռքը ինքը գոյական չի կրնար ըլլալ»:

Յակոբ Տէր Ղուկասեան. Թատրոնը հարցադրումներու բեմն է

Համազգայինի «Գասպար Իփէկեան» թատերախումբի բեմադրիչ Յակոբ Տէր Ղուկասեան անդադառնալով Թատրոնի կարեւորութեան նշեց, որ ան էապէս կը տարբերի արուեստի այլ տեսակներէն, «որովհետեւ թատրոնը տեղւոյն վրայ կ’ըլլայ եւ հանդիսատեսին հակազդեցութիւնները շատ կարեւոր են մանաւանդ դերասանին համար: Թատրոնը միակ ամբողջական արուեստն է, որ կը շնչէ եւ մեռած չէ: Այդ պատճառով թատրոնը շատ կարեւոր է: Մեր պարագային, ժամանակին թատրոնը եղած է նաեւ դպրոց մը, նախ հայապահպանման դպրոց: Ներկայիս թատրոնը կը շարունակէ կարեւոր ըլլալ, բայց իր առաջուան պաշտօնը չունի, հայապահպանում եւայլն, բայց կը կարծեմ որ անիկա կարեւոր է որովհետեւ հոն շատ մը հարցադրումներ կրնաս կատարել: Ինծի համար թատրոնը առաջուայ պէս բեմ ելլել պատմութիւն պատմել չէ. թատրոնը հիմա այն տեղն է ուր հարցադրումներ կը դնես, կրնաս անոնց պատասխանը տալ, կրնաս չտալ: Եւ նոյնիսկ տուած պատասխաններդ իրենք ալ ուրիշ հարցադրումներ կը յառաջացնեն հանդիսատեսին մտքին մէջ: Այդ պատճառվ կարծեմ շատ կարեւոր է թատրոնը», ըսաւ Տէր Ղուկասեան:

Յակոբ Տէր Ղուկասեան կը հաւատայ, որ հայկական թատրոնի պատմութեան, մանաւանդ սփիւռքի պատմութեան մէջ Լիբանանի հայութիւնը մեծ դեր ունեցած է, եւ փաստօրէն ուրիշ գաղութներու մէջ, ինչպէս Լատին Ամերիկա, հիւսիսային ամերիկաներ, ուր հայկական թատրոններ հիմնուած են, գործող անձիք ընդհանրապէս եղած են կա՛մ Գասպար Իփէկեան կա՛մ Վահրամ Փափազեան թատերախումբերէն: «Ներկայիս եթէ մէյ մը նայինք հայկական թատրոնը սփիւռքի մէջ, կը տեսնենք, որ տակաւին լիբանանահայ թատրոնը ամէնէն մօտն է արհեստավարժութեան, որովհետեւ այժմ լիբանանահայ թատրոնին աշխատողները կա՛մ լսատեսողական գիտութիւններ  կա՛մ թատրոն կա՛մ ալ սինեմա ուսանած են», նշեց Տէր Ղուկասեան:

Անդրադառնալով լիբանանահայ թատրոնի պատմութեան, Տէր Ղուկասեան նշեց, որ 60ական 70ական թուականները զարթօնքի տարիներ էին, սակայն քաղաքացիական պատերազմին բերումով Լիբանանէն գաղթը մեծապէս ազդեց անոր վրայ, տկարացուց լիբանանահայ թատրոնը: «Ես կը կարծեմ 80ականները ամէնէն ցաւալի ժամանակաշրջանն է, հակառակ անոր որ շատ փորձեր եղան: Հայաստան ուսանած եւ վերադարձած բեմադրիչներ բաւական հետաքրքրական փորձեր ըրին: Բայց ամբողջութեան մէջ եթէ դիտես, այդ նոյնը չէր ինչ որ 60ական 70ականներուն էր: 90ականներու վերջը կարծես մարդիկ սկսան անդադառնալ, որ լիբանանահայ թատրոնը կը նահանջէ եւ 90ականներէն վերջ, աւելի 2000ի սկիզբները սկսան ուժ տալ անոր: Լիբանանի մէջ թատրոն ուսանած տղաք սկսան իրենց փորձերը ընել, հետեւաբար նոր զարթօնք մը սկսաւ: Յետոյ քորոնան մէջտեղ եկաւ, ցոյցերը սկսան, ստիպողաբար կեցանք, բայց հիմա սկսանք շարժիլ Գասպար Իփէկեան թատերախումբի պարագային», դիտել տուաւ Տէր Ղուկասեան:

Համավարակի օրերուն Գասպար Իփէկեան թատերախումբի գործունէութեան անդրադառնալով, Տէր Ղուկասեան ըսաւ, որ քորոնայի ատեն փորձեր եղան պատրատուելու՝ առնուազն աւարտին ելոյթ ունենալու հեռանկարով: «Zoom-ով փորձեր ըրինք, նոյնիսկ մտածուեցաւ նկարահանելու մասին. թատերախումբը քննարկեց փոքր սքէչներ պատրաստելու կարելիութիւնը եւ նոյնիսկ մտածուեցաւ կարճ՝ ֆիլմաշարով հետաքրքրական նիւթեր ներկայացնելու կարելիութիւնը, բայց պիւտճէի հարց եղաւ, ատոր համար հրաժարեցանք: Հիմա որ սրահները սկսան բացուիլ, ես գիտեմ որ գոնէ Իփէկեան թատերախումբի պարագային, նոր փիէս մը թարգմանուեցաւ ֆրանսերէնէ, մօտ ատենէն սրբագրութիւններն ալ կ’աւարտին եւ առաջին ընթերցումները կ’ընենք ու կը սկսինք», ըսաւ ան:

Դժուարութիւններու մասին խօսելով Յակոբ Տէր Ղուկասեան յայտնեց, որ բնական օրերուն արդէն հանդիսատեսի տագնապ գոյութիւն ունէր, որովհետեւ լիբանանահայ հանդիսատեսը ընդհանրապէս կատակերգութիւն կը փնտռէ՝ անկախ այն իրողութենէն որ թիւն ալ պակսած է: Թէեւ լաւատես, Տէր Ղուկասեան նշեց, որ «պէտք չէ կեդրոնանանք հայ հանդիսատեսին վրայ: Հայկական կեթոն այլեւս սպառած է: Առաջուան պէս թատրոնի սէր չկայ: Սովորական թատրոն երթալու երեւոյթ չկայ այլեւս: Ճաշակները փոխուած են: Տոմսերու գիներն ալ իրենց դերակատարութիւնը կրնան ունենալ: Իմ կարծիքովս պէտք է բացուինք տեղացի արաբ շրջանակին: Այս պատճառով, երբ ես Գասպար Իփէկեան եկայ, առաջին  ներկայացումին արդէն անպայման subtitle պահանջեցի, ըլլա՛յ ֆրանսերէն, ըլլա՛յ արաբերէն, ըլլա՛յ անգլերէն: Իփէկեան թատերախումբի բոլոր ներկայացումները subtitle-ով են»:

Նաեւ տեղական ոչ հայ հանդիսատեսին ներկայանալով, Տէր Ղուկասեան կը յուսայ ապահովել «եկամուտի աղբիւր, սրահը կը լեցուի եւ դերասանները աւելի կը խանդավառուին, իբրեւ խումբ նոր ծրագիրներու մասին աւելի կրնաս մտածել, եւ վերջապէս թատրոնը արուեստ է, ուրեմն մարդկութան է եւ ոչ միայն հայութեան»:

Սուրէն Խտշեան. Մեր ժողովուրդը կը սիրէ թատրոն երթալ

«Թեաթրոն» թատերախումբի բեմադրիչ Սուրէն Խտշեան լիբանանահայ թատրոնի վերազարթօնքի շրջան մը կը նկատէ 2011-12էն ետք երկարող տասնամեակը, երբ խումբերը սկսան բազմանալ եւ բեմը սկսաւ որոշ կենսուակութուն մը ապրիլ: «Տարեկան 4-5 թատերախումբ փիես կը խաղար եւ յոյս ունէինք, որ թատրոնը զարթօնք մը պիտի ապրի, բայց մէկ անգամէն այս քորոնան եկաւ եւ տարիներու վերելքը դանակի պէս կտրեց», ըսաւ ան՝ շարունակելով. «հիմա ամողջ աշխարհի տարածքին թատրոնը իր դուռները վերաբացած է Հայաստանէն սկսեալ, Պրոտուէյ եւ ամէն տեղ աշխուժութիւն կայ: Լիբանանի մէջ, քորոնայէն զատ նաեւ տնտեսական տագնապ կայ: Երեւակայցէք, որ հիմա երթամ մէկէ մը ծանուցում կամ հովանաւորութիւն խնդրեմ, կը վռնտէ, ինչպէ՞ս պիտի վճարենք սրահին վարձքը: Դրամի լուրջ տագնապ կայ: Կը մտածենք սկսելու մասին, բայց ընդունինք, որ ետ զերոյէն պիտի սկսինք: Դերասանի ալ տագնապ կայ»:

Սուրէն խտշեանի համաձայն, մեր ժողովուրդը կը սիրէ թատրոն երթալ զուարճանալու համար (Entertain ըլլալու): Թատրոնը entertainment art է, ըսաւ ան: «Պիտի տեսնեն իրենց առօրեան բեմին վրայ, պիտի կապը զգան՝ հանդիսատեսի եւ դերասանի: Տէֆոները կը տեսնեն, անոնց վրայ կը խնդան, կու լան, այս կապը կը սիրեն», նշեց Խտշեան՝ աւելցնելով «տոմսերը ընդհանրապէս ձեռքի վրայ կը ծախուէին, կիշէ ալ կու գային, բայց աւելի քիչ, ընդհանրապէս շարժում կար: Հիմա ի՞նչ պիտի ըլլայ առաջին գիշերը, երբ վարագոյրը բացուի. ժողովուրդը վարժուեցաւ տունը պատկերասփիւռին առջեւ նստելու»:

Ժողովուրդը ետ թատրոնի վարժեցնելու համար Խտշեան անհրաժեշտ կը նկատէ քարոզչութիւնը. «Propagandaի կարիք ունի թատրոնը այս օրերուն, բայց անշուշտ կը մնայ դրամի հարցը. եթէ դրամի հարցը չլուծուի, թատրոնի մասին չենք կրնար մտածել», ըսաւ Խտշեան, իսկ ներկայացուելիք հաւանական նիւթին մասին խօսելով՝ բացատրեց. «Ես տրամա կը նախընտրեմ: Կարեւորը entertaining ըլլայ: Ահագին ըսելիքներ ունինք, որոնք նոյնը չեն քորոնայէն առաջ եւ քորոնայէն յետոյ: Աշխարհը փոխուեցաւ, ըսելիքներ շատ են»:

Յարութ Գնդունի. Անորոշ ապագայի մը սեմին կը գտնուինք

Պատմական ակնարկ մը նետելով լիբանանահայ թատրոնին վրայ, «Մհեր Մկրտչեան» թատերախումբի բեմադրիչ Յարութ Գնդունի յայտնեց, որ մինչեւ 1940, մակարդակով թատերախումբ գրեթէ չենք ունեցած, ո՛չ բեմադրիչ, ո՛չ ալ դերասաններ: Բեմն ալ լոյսերու եւ յարդարումի ճոխութիւն չէ ունեցած, սակայն ժողովուրդը կը սիրէր երթալ թատրոն, որովհետեւ ուրիշ զբաղում չունէր, ոչ պատկերասփիւռ կար, ոչ ալ բջիջայիններ: Թատրոնը հաճելի տեղ մըն էր ուր կ’երթային առանց մակարդակ փնտռելու: «Մինչեւ 1940ի շրջանը եւ անկէ յետոյ երբ մակարդակով խումբեր սկսան երեւան գալ՝ յատկապէս առաջին հերթին Համազգայինի Գ. Իփէկեան թատերախումբը, երբ Գասպար Իփէկեանը ինքը անձամբ Լիբանան եկաւ եւ հիմը դրաւ Համազգայինի Թատերասէրներու Միութեան, քանի մը փիէս բեմ հանեց Շանթէն՝ Օշին Պայլը, Հին Աստուածները եւ այլն, ժողովուրդը սկսաւ խուռներամ երթալ: Տեսան որ տարբեր բան մը կայ, որովհետեւ Շանթը դուրսէն եկած էր եւ թատրոնի մակարդակ բերած էր հետը», ըսաւ Գնդունի: իսկ 50ական թուականներուն կը հիմնուի Վահրամ Փափազեանի անուան թատերախումբը՝ Պերճ Ֆազլեանի ղեկավարութեամբ: «Այս երկու խումբերը սկսան մակարդակով փիէսներ ներկայացնել, թարգմանութիւններ սկսան կատարուիլ օտար հեղինակներէ: Մինչ այդ Վարուժան Խտշեանը եւ Գրիգոր Սաթամեանը Լոնտոն ուսանելէ ետք վերադարձան, բոլորովին նոր շունչ բերելով: Պէտք է ըսել որ մեր ժողովուրդն ալ մակարդակով սկսաւ զարգանալ: Համալսարանականներ գրեթէ չունէինք՝ ունեցանք: Ժողովուրդը ինք սկսաւ որակ փնտռել, մակարդակով փիէսներ փնտռել եւ սկսաւ բաղդատել: Օրինակ երբ Համազգայինը փիէս մը կը բեմադրէր, ժողովուրդը կը դիտէր, իրարու կ’ըսէին, կ’երթային կը դիտէին, կիշէէն տոմս կը ծախուէր: Նոյնը, երբ Վ. Խտշեանը իր Թատրոն 67 հիմնեց շատ աւելի մակարդակով փիէսներ սկսաւ բեմադրել իր թարգմանութեամբ, ինչպէս նաեւ Գրիգոր Սաթամեանը, բոլորովին նորութիւն բերին, անկիւնադարձ մը եղան թատերական կեանքին մէջ մինչեւ 65, 70ականները, պատերազմին սկիզբը: Հայաստան աւարտող բեմադրիչներ սկսան վերադառնալ եւ փիեսներ բեմադրել, այսինքն ժողովուրդին մէջ թատրոնը մեծ հետաքրքրութիւն սկսաւ ստեղծել: Օրինակի համար, 1975ին թատերական մէկ եղանակի մէջ 13 փիէս խաղցուած է: Նոյնը եղած է 1985ին: Արհեստավարժ բեմադրիչներ ունենալը շատ մեծ ազդեցութիւն ունեցաւ այդ վերելքին վրայ: Վարուժան, Սաթամեան նորութիւններ բերին թէ՛ բեմադրութեան, թէ՛ բովանդակութեան առումով. բոլոր նիւթերն ալ համամարդկային խորք կ’ունենային», ընդգծեց Գնդունի:

Երբ հարց տուինք թէ այս կենսունակութիւնը մինչեւ ե՞րբ տեւեց, Գնդունի յայտնեց, որ փառքի այս օրերը բաւական տեւեցին, մինչեւ 75 եւ անկէ յետոյ մինչեւ 85: Թէ ինչո՞ւ: «Մարդիկ ընդհանրապէս, առնենք դերասանները, երիտասարդները հետաքրքուած էին թատրոնով, կ’ուզէին բեմ ելլել, որովհետեւ նախ տունը համացանց չկար, պատկերասփիւռը տեղական կայաններ ունէր միայն՝ խեղճուկրակ բաներ, սինեմա կար, բայց պատերազմի օրերուն կը վախցուէր: Երիտասարդները կա՛մ ակումբ կ’երթային կա՛մ ալ բեմ ելլելը հետաքրքրական կը գտնէին՝ ծափահարուիլ եւ իրենց մասին խօսիլ տալ: Շատ հետաքրքութիւն ստեղծող դերասաններ ալ մէջտեղ եկան այդ շրջանին: Իւրաքանչիւր թատերախումբէ քանի մը դերասան սկսան անուն առնել, վերջը շատերը ճամբորդեցին, նաեւ բեմադրիչներէն ոմանք, ինչպէս Գրիգոր Սաթամեանը, Պերճ Ֆազլեանը: Ժորժ Սարգիսեանը մահացաւ: Վարուժանը Հայաստան գնաց, քանի մը փիէս ըրաւ վերադարձաւ: Լիբանանի մէջ հայ Թատրոնը սկսաւ կաղալ: Կային խումբեր բայց մակարդակի անկում տեղի ունեցաւ, որովհետեւ միւս խումբերը արդէն կրկնօրինակն էին մակարդակ ունեցող այս բեմադրիչներուն: Որովհետեւ հանդիսատեսը լաւը տեսած է, լաւին քով քիչ մը տկարը կը կաղար բայց նորէն կը քալէր մինչեւ քորոնայի հարցը», մանրամասնեց Յարութ Գնդունի:

Երբ հարց տուինք թէ քորոնայէն յետոյ ի՞նչ պիտի պատահի, ի՞նչ կը նախատեսէ, «բաւական դժուար հարց է», ըսաւ Գնդունի: «Քորոնայէն գոնէ տասը տարի առաջ, թատրոնը սկսած էր զարթօնք մը ապրիլ, օրինակ Վաչէ Ատրունին եւ կինը լաւ փիէսներ կը ներկայացնէին: Երիտասարդ բեմադրիչներ ի յայտ եկան Իփէկեան եւ Փափազեան թատերախումբերու պարագային: «Մհեր Մկրտչեան»ի անուան թատերախումբը հիմնեցի ես: Սկսած էինք շարժիլ, յանկարծ քորոնան ինքզինք պարտադրեց եւ յոյսերնիս ի դերեւ ելան, իսկ քորոնայէն յետոյ շատ աւելի դժուար պիտի ըլլայ: Լիբանանի մէջ միայն քորոնայի հարցը չէ որ կը դիմագրաւենք, նիւթական տագնապը նաեւ դերակատար է: Ենթադրենք քորոնան վերջացաւ եւ բեմադրութիւն պիտի ընենք՝ ես կամ որեւէ այլ խումբ. ունինք սրահի ծախս, մազութի ծախս: Ծանուցում ո՞վ կու տայ այս օրերուն: Նուազագոյնը 20 ծանուցում պէտք է ծախսերը գոցելու համար: Անհատական խումբ գրեթէ անկարելի է առանձինն բեմ բարձրանայ: Միութենական խումբերը թերեւս ձեւ մը գտնեն, բայց մտահոգ ենք: Պէյրութի մէջ գրեթէ գործող բեմադրիչ ալ չմնաց. Վաչէ Ատրունի, Յակոբ Տէր Ղուկասեան, Սուրէն Խտշեան եւ Յարութ Գնդունի: Նոյնիսկ մտածեցինք չորսով բան մը ընել, բայց ինչ որ պիտի ընես նիւթականի կը կարօտի, մեկենաս ալ բերես, այնպէս որ չենք գիտեր թէ ինչ պիտի ընենք: Փիէսի պակաս ալ չունինք, դերասան կը ստեղծենք, բայց ժողովուրդին քով դրամ չկայ: Comedyն նախընտրելի է այս հանգրուանին, բայց ոչ հասարակը», եզրափակեց Յարութ Գնդունի: